РЭФЕРАТ НА ТЭМУ:

Філасофія сярэднявечча

Выканау:

студэнт _________

Брэст, 2009 г.

Змест

Храрактарыстыка філасофіі сярэдніх вякоу

Адметнасць філасофіі сярэднявечча

Усталяванне патрыстыкі

Апалагетыка

Распрацоука філасофскай парадыгмы

Фармаванне схаластычнай філасофіі

Арабскамоуная філасофія падчас сярэднявечча

Росквіт і заняпад схаластыкі у Заходняй Еуропе

Выкарыстаная літаратура

1. Храрактарыстыка філасофіі сярэдніх вякоу

Філасофія сярэдніх вякоу найбольш доўгі па працягласці перыяд у развіцці сустветнай філасофскай думкі. У яго няма дакладна вызначаных часавых межаў. Справа у тым, што працэс станаўлення сярэднявечнай філасофіі, а затым і яе пераадолення быў даволі паступовым. Найболыл абгрунтаваным падаецца сцвярджэнне, якое абмяжоўвае разглядаемы перыяд II XV стагоддзямі. Але ж адразу кідаецца ў вочы тая акалічнасць, што вызначаныя межы не супадаюць са звыклым аднясеннем сярэдневечча да часоў феадалізму. Парадаксальнасць сітуацыі ў тым, што сярэднявечны спосаб філасофствавання ўзнік напрыканцы антычнай гісторыі, а знік, калі еўрапейскі феадалізм япгчэ працягваў нейкі час існаваць. Гэтаму не трэба здзіўляцца: храналагічныя акалічнасці толькі знешні бок вельмі своеасаблівай па сваёй сутнасці тагачаснай філасофіі. Яе карані, безумоўна, знаходзяцца ў іншым месцы. Творы найбуйнейшых мысліцеляў тых часоў пераканаўча сведчаць, што філасофская думка сярэднявечча вызначалася найперш адмысловым спосабам асэнсавання рэчаіснасці, які ўсталяваўся ў Еўропе і на Блізкім Усходзе. У адпаведнасці з гэтым варта засяродзіць увагу менавіта на еўрапейскай і арабскамоўнай філасофіі.

Нельга зразумець сутнасць сярэднявечнай філасофіі, калі не прыгадаць, што яе жывілі дзве крыніцы: ідэі антычных мысліцеляў і ўстаноўкі монатэістычнага веравызнання. Менавіта такое дзіўнае спалучэнне абумовіла з'яўленне філасофіі, якая сапраўдныя пытанні рэчаіснасці вырашала ў тэалагічнай форме. Ад антычнасці яна захавала скіраванасць думкі на аналіз першапачаткаў быцця. Але пад уплывам рэлігійных дагматаў адбываецца нечаканая метамарфоза: космас раптам перастае ўспрымацца як сапраўднае быццё, што было ўласціва антычнасці, і фармуецца ўяўленне аб наяўнасці звышпрыроднага пачатку, які атаясамляецца з богам і лічыцца сапраўдным быццём. У цэнтры філасофскага аналізу з'яваў апынаецца ідэя патойбаковага быцця. Праз яе разглядаюцца і асэнсоўваюцца ўсе праблемы. А гэта карэнным чынам мяняе выпрацаваны папярэдняй філасофіяй погляд на рэчаіснасць. Субстанцыя з матэрыяльнага падмурка быцця перамяшчаецца ў звышпрыродны свет, і ўжо бог разглядаецца як абсалютны пачатак і аснова адзінства ўсяго існага. Бог лічыцца таксама зыходнай крыніцай руху і прычынай, якая "ажыццяўляе" свет. У той жа час прырода прызнаецца косным, няздольным да самавызначэння мноствам рэчаў, якое створана богам.

Разам з ідэяй патойбочнага нашаму свету быцця ў філасофію ўвайшло паняцце веры. Філосафы вымушаны былі звярнуцца да яго, каб неяк абгрунтаваць падзел існага на дзве часткі зямную і боскую. Калі зямны свет раскрываецца розумам, то як быць з боскім, які не мае нічога агульнага з прадметнай рэчаіснасцю? Ён не дасягальны для нашых пачуццяў і розуму: яны прыстасаваны арыентавацца толькі ў цялесным асяроддзі. Вера ж здольная адкрываць тое, што ўтоена ад розуму, яна можа пераадольваць межы ігрыроднага бьшдя і спасцігаць боскі свет. Зразумела, фенамен веры набыў у сярэднявечнай філасофіі вьжлючна вялікае значэнне.

Станаўленне культуры сярэднявечча пацвярджае вядомую ісціну, што філасофія найболып ёмка і сцДсла выражае дух свайго часу. Сярэднявечны спосаб светаразумення складваўся, калі рэлігія заняла пануючае становішча ў грамадскай свядомасці. Гэта не было выпадковым. Рымская імперыя носьбіт антычнай духоўнай традыцыі перажывала тады вялікія цяжкасці. У шматнацыянальнай дзяржаве то там, то тут успыхвалі вызваленчыя войны. Унутраныя супярэчнасці прывялі да падзелу імперьгі спачатку на дзве, а затым на чатыры часткі. Жорсткая працяглая барацьба вялася Рымам з варварскімі народамі. А 24 жніўня 410 г. старажытная сталіца імперыі пала: яна была захоплена і абрабавана вестготамі. Пасля распаду дзяржавы тут утвараюцца аўтаномныя варварскія каралеўствы. Паступова прыходзяць у заняпад гарады, згортваецца гандаль, адбываецца агульнае паніжэнне ўзроўню духоўнага жыцця. Кульмінацыяй спусташэння былой культуры стала закрыццё у 529 годзе імператарам Юстыніянам афінскай Акадэміі. Гэтая ганебная з'ява азначала канец антычнай філасофіі.

Старая цывілізацыя спыняла сваё існаванне. Звязаныя з гэтым драматычныя падзеі стваралі рэальную пагрозу канчатковага разбурэння культуры. Абрабаваная і знясіленая шматнацыянальная Еўропа прагла міру і спакою. Ідэалы паганскай культуры з племяннымі багамі і вытанчанай мала зразумелай неадукаванаму варвару філасофіяй не маглі забяспечыць устойлівасць грамадства. Частковае паразуменне народаў і адносная стабільнасць грамадства былі дасягнуты на падставе прынцыпаў хрысціяскай веры.

Вельмі паказальна абвяшчэнне хрысціянствам роўнасці ўсіх вернікаў перад богам, незалежна ад іх этнічнага паходжання ці сацыяльнага становіпгча. Касмапалітызм і некаторы дэмакратызм першапачатковага хрысціянства значна спрыялі ва ўмовах вялікіх сацыяльных узрушэнняў шырокаму распаўсюджванню ўзнікшай веры. Рэлігійныя ўяўленні становяцца асновай светапогляду, істотным элементам масавай свядомасці. Нягледзячы на пераследаванні першых хрысціянаў і востра крытычныя адносіны да сябе з боку адукаванай часткі антычнага грамадства, хутка хрысціянства робіцца дзяржаўнай рэлігіяй.

Цікава, што першыя хрысціяне часам вельмі рашуча выступалі супраць антычнай філасофіі. Яны адчувалі вялікую розніцу рэлігійнага і філасофскага светапоглядаў. Але затым тэолагі ўсё часцей пачынаюць звяртацца да філасофскіх меркаванняў і развагаў. Каб грунтоўна ўсталявацца ў духоўным жыцці грамадства, рэлігіі было яўна недастаткова адной алоры на масавую свядомасць. Яна вымушана была карыстацца філасофскімі аргументамі. Так фармавалася адмысловая форма светаразумення, якая затым атрымала назву сярэднявечнай філасофіі. А ў яе падмурку алынуліся дзве розныя традыцыі хрысціянскарэлігійная і антычнафіласофская. Менавіта іх спалучэннем тлумачыцца незвычайны каларыт сярэднявечнай філасофіі. Біблейскія ўяўленні самым сур'ёзным чынам паўплывалі на станаўленне ідэі трасцэндэнтнага і неспасцігальнага бога. А з антычнай філасофіі найбольшае ўздзеянне аказалі спачатку вучэнне Платона, а затым Арыстоцеля, у якіх змяшчаўся моцны пласт уяўленняў аб пазаасабовых формах духоўнасці.

Сцвярджэнне хрысціянскай цывілізацыі было няпростым, а часам нават вельмі жорсткім: разбураліся цудоўныя антычныя храмы, знішчаліся выдатныя скульптуры антычных майстроў, руйнавалася наладжаная сістэма адукацыі. Грамадства правальвалася у бездань сацыяльнага хаосу. Зразумела, што філасафізацыя тэалогіі мела ў такой сітуацыі вельмі вялікае значэнне: яна прыпыняла працэс распаду культуры і давала ёй другое жыццё.

Сапраўды, авалоданне філасофскім мысленнем прыцягвала ўвагу да кнігі, да мастацтва пісьма і мовы. Існавала вялікая патрэба ў перакладзе рэлігійных вобразаў на мову філасофскіх паняццяў. Філасофскае мысленне задавальняла інтэлектуальную прагу чалавека, які апынуўся ў складаных варунках гісторыі, зразумець жыццёвы сэнс існага і вызначыць свае адносіны да закранутых рэлігіяй, але не растлумачаных ёю гранічных з'яваў нашага быцця: нараджэння і смерці, віны і адказнасці, разбэшчанасці і збаўлення.

Натуральна, усё гэта вымагала ствараць адпаведную сістэму адукацыі. Неўзабаве пры манастырах і саборах узнікаюць школы. Падчас варварскіх нашэсцяў яны выконвалі ролю своеасаблівых сховішчаў філасофскіх твораў антычнасці. Тут рабіліся пераклады старажытных аўтараў на лацінскую мову.

Для захавання і развіцця культуры было вельмі важна, што навучэнцы школаў далучаліся да разнастайных галінаў ведаў. Іх падрыхтоўка падзялялася на дзве ступені. Першая называлася трывіум. Тут вучні авалодвалі граматыкай, рыторыкай і дыялектыкай ці логікай. Другая называлася квадрыум. Тут выкладаліся арыфметыка, геаметрыя, астраномія і тэорыя музыкі. Усё разам гэта складала сем вольных мастацтваў. Гэткім чынам далёкія на першы погляд ад штодзённага клопату задачы тэарэтычнага асэнсавання глыбінных структураў чалавечага існавання абуджалі рацыянальнае пазнанне ўвогуле. Праз адукацыю ажыццяўляўся пераход думкі ў практычную плоскасць. Такі працэс прыносіў у канчатковым выніку вялікі плён асобе, узмацняючы і ўзвышаючы яе духоўнасць.

На доўгі час манастыры становяцца асяродкамі інтэлектуальнага жыцця, захавання і развіцця філасофскай думкі. Не выпадкова, культура сярэднявечча асацыіруецца з постацямі манаха і царкоўнага прапаведніка.

Абагульняючы сказанае, можна адзначыць, што сярэднявечная філасофія ёсць адмысловы спосаб светаразумення.

На яго станаўленне і развіццё вялікі ўплыў аказаў цэлы шэраг сацыяльнакультурных акалічнасцяў. Найболып значнымі сярод іх былі наступныя:

крушэнне Рымскай імперыі і станаўленне на яе месцы феадальнага грамадства, што запатрабавала адпаведны тып тлумачэння і разумення сэнсу з'яваў, якія адбываліся наўкол;

пераход монатэістычнага веравызнання да пануючага становішча ў грамадскай свядомасці, пры гэтым бог разглядаецца як пазапрыродная аснова адзінства свету і знешняя ўмова маральных паводзінаў людзей;

усталяванне царкоўнай формы адукацыі;

рэлігійныя ўстаноўкі дыктуюць выбарчыя адносіны да антычнай духоўнай спадчыны: безумоўную перавагу атрымліваюць ідэалістычныя філасофскія сістэмы. Гэтыя акалічнасці абумовілі рэлігійны характар сярэднявечнай філасофіі, у якой асабліва вялікай увагай карысталіся маральныя пытанні.

2. Адметнасць філасофіі сярэднявечча

Сучаснага чытача сярэднявечная філасофія вабіць перш за ўсё заўважанымі ёю і ўпершыню дакладна сфармуляванымі жыццёвызначальнымі пытаннямі аб уласцівасцях чалавечай душы і прычынах нашых учынкаў, аб сутнасці і характары існавання людзей, аб сэнсе жыцця і смерці. Хаця з таго часу, як яны былі выказаны, мінула шмат стагоддзяў, але гэтыя і падобныя да іх іншыя пытанні яшчэ далёка не вычарпалі ўсёй глыбіні свайго сэнсу. Вялікая прыцягальная сіла змешчана таксама ў створаных геніяльнай думкай тагачасных мысліцеляў філасофскіх сюжэтах, дзе лёс чалавека злучаецца з сусветнымі падзеямі і робяцца адважныя спробы зразумець нябачную пазаэмпірычную рэальнасць, а за ўчынкамі асобных людзей разгледзець заканамернае шэсце гісторыі.

Аблічча сярэднявечнай філасофіі і яе ўнікальнасць вызначаюцца чатырма асноўнымі рысамі: тэацэнтрызмам, крэацыянізмам, правідэнцыялізмам і адкравеннем. Што ж яны уяўляюць?

"Тэа" у перакладзе з грэчаскай мовы азначае бог. Прынцып тэацэнтрызму патрабаваў прызнаць зыходнай кропкай філасофскага аналізу звышпрыроднае самадастатковае і абсалютна дасканалае быццё. Зразумела гэта бог. Ён уяўляе найвышэйшую субстанцыю, у якой бесцялесная форма і якая ўвасабляе ўсю паўнату дабра.

Цікава, што філасофскае асэнсаванне ідэі бога непазбежна выводзіла на праблемы быцця як такога. Філосафы ўдзялялі самую пільную ўвагу катэгорыям субстанцыі, існавання, якасці, атрыбута, уласцівасці і г.д. 3 дапамогай гэтых паняццяў яны імкнуліся зразумець і растлумачыць сутнасць быцця. Мы працягваем сёння карыстацца многімі катэгорыямі, што былі ўведзены сярэднявечнымі аўтарамі.

Ідэя бога здымала цяжка вырашальныя праблемы зыходнай крьініцы руху і якаснай разнастайнасці існага. На рэлігійнай аснове філосафамі была створана цэласная карціна светабудовы. Яна вылучалася адной незвычайнай асаблівасцю: падставай для яе былі не фізічныя законы, а каштоўнасныя ўяўленні. У залежнасці ад набліжанасці да бога існае мела розны кошт. Найболып далёка ад бога знаходзіцца матэрыя. Над ёю ўзвышаюцца іншыя пласты быцця: мінералы, расліны, жывёлы, людзі і анёлы. Парознаму ацэньваліся нябесны і зямны свет, сакральныя і прафанныя мясціны. Час таксама падзяляўся на звычайны і свяшчэнны. Апошні звязвалі са знамянальнымі падзеямі рэлігійнай гісторыі. Такая карціна свету ўяўляла, пасутнасці, сістэму дабротаў, якія служылі зямнымі арыенцірамі дзейнасці сярэднявечнага чалавека.

Створаная карціна свету мела, аднак, свае заганы. Галоўны з іх гэта яе стацічнасць. Сусвет выглядаў у ёй нейкім здранцвелым утварэннем, дзе кожнай рэчы было загадзя вызначана сваё месца. Філасофія зафіксавала ў тагачаснай карціне свету адну важную супярэчнасць хрысціянскай культуры, проціпаставіўшай чалавека як найболып дасканалую форму зямнога існавання астатняй прыродзе, якой была прызначана роля служкі. Драма такога падыхода да існага разыгралася ў XX стагоддзі, калі прырода не вытрымала націску чалавека і пачалося яе разбурэнне.

Прызнанне бога асновай быцця вымагала зрабіць наступны крок, абвясціўшы яго творцай ўсяго існага. Гэтым тлумачыцца з'яўленне у філасофіі такога прынцыпу, як крэацыянізм (лац. сгеаііо тварэнне). Прынцып патрабаваў разглядаць усе з'явы як адносныя і несамастойныя. Абсалютны бог стварыў рэчы з нічога. Узнікшыя такім чынам рэчы мяняюцца, старэюць, імкнучыся зноў стаць нічым.

Бог як творца ў латэнтным выглядзе змяшчае ў сабе ўсё магчымае. Адсюль наступная рыса філасофіі правідэнцыялізм (лац. ргоуіаепііа прадбачанне), г.зн., прадвызначанасць ці наканаванасць падзеяў. На гэтым прынцыпу добра бачны налёт фаталізму, нейкай спрадвечнай зададзенасці прыродных працэсаў і чалавечых лёсаў. Але ён жа выклікаў і цікавасць да праблемы адзінства быцця і мыслення. Ці магчыма спасцігнуць неабходны рух падзеяў? Як выразіць яго ў словах? Што ўяўляюць уладкаванне, структура і мэтазгоднасць?

Наступная рыса выступае ў якасці прынцыпа адкравення, які сцвярджае, што нельга спазнаць пазалрыроднага бога зямнымі сродкамі. Уведаць яго можна толькі звышнатуральным шляхам з дапамогай веры. Ісціну можна знайсці як адкравенне ў свяшчэнных кнігах і пісаннях прарокаў пасрэднікаў між богам і людзьмі.

Прынцып адкравення як культурную з'яву нельга ацэньваць адназначна. Безумоўна, ён перашкаджаў разгортванню навуковых даследаванняў, асабліва доследнага пазнання. Разам з тым гэты прынцып стымуляваў развіццё герменэўтыкі адмысловага мастацтва, якое займаецца выяўленнем сапраўднага сэнсу пісьмовых тэкстаў.

Надзвычай вялшае значэнне, якое надавала сярэднявечная філасофія веры і адкравенню, абумовіла яе рэтраспектыўнасць, прыхільнасць да традыцыйных крыніцаў ведаў. Найболыл каштоўным творам лічылася Біблія. Пры гэтым ацэнка годнасці ідэяў рабілася па такой схеме: "Чым старажытней, тым сапраўдней, чым сапраўдней, тым праўдзівей". Філосафы бачылі сваю задачу ў раскрыцці сэнсу і вытлумачэнні свяшчэнных кнігаў. Асабліва высокім аўтарытэтам карысталіся працы заснавальнікаў царквы. Меркаванні самога філосафа не мелі вялікага значэння. Важным прызнавалася як мага болып дакладная перадача кананічнага тэксту. Адносіны да наватарства былі адмоўныя: яго разглядалі як прыкмету мітульговай ганарлівасці. Не здарма найвьппэйшай годнасцю філосафа прызнавалася эрудыцыя, энцыклаледычнасць ведаў. У гэтым пэўны кансерватызм тагачаснай філасофіі. I ўсё ж нават у такіх складаных умовах філасофія не была цалкам закрытая ад навацыяў. Часта каментарыі хрысціянскіх і язычаскіх аўтараў былі толькі падставай для выкладання асабістых думак.

Сярэднявечны філосаф гэта найперш настаўнік. Ён рупіўся даступна і пераканаўча перадаць вучню сваё разуменне прпдмета. Але як гэта зрабіць? I вось тут узнікае неабходнасць у распрацоўцы плавілаў логікі і тэорыі пазнання. Вялікая ўвага надаецца ўменню весці дыскусію. Філасофія прымае, такім чынам, форму школьнай філасофіі.

Нельга не адзначыць япгчэ адну цікавую асаблівасць. Размова ідзе аб узнікшым у гады сярэднявечча жанры філасофскай споведзі. Самапаглыбленне ва ўласны духоўны свет дазваляла філосафам заўважаць і апісваць самыя тонкія зрухі чалавечай душы, закранаць фундаментальныя пытанні маралі і пазнання. Шырока вядомай стала "Споведзь" Аўгусціна Аўрэля (Блажэннага). Існавала перакананне, што спасціжэнне душы неабходна для ачышчэння сумлення. Такая незвычайная пгчырасць самааналізу не была дасягнута ніякай іншай эпохай.

Сярэднявечная філасофія як бы вырвала чалавека з касмічнай зададзенасці быцця, што было характэрна для антычнага светаразумення. Мыслілася, чалавек падобны богу. У яго ёсць розум і воля, яму ўласцівае сумленне. Усё гэта цесна звязана між сабой, а сам чалавек аказваецца асобнай адзінкай: ён непадзельная істота. Паступова фармуецца ўяўленне аб "унутраным" чалавеку. Гэта быў важны крок да ўсведамлення чалавекам сваёй самастойнасці і свабоды, што стала істотнай перадумовай яго станаўлення як суб'екта асэнсаванай творчай дзейнасці.

У развіцці сярэднявечнай еўрапейскай філасофіі вьфазна вылучаюцца два этапы: патрыстыка і схаластыка. Патрыстыка (лац. бацька) выпрацавала спецыфічны стыль мыслення, характэрны для гэтай філасофіі, выставіла асноўныя яе праблемы, увяла ў абарот новыя паняцці. Апрача таго, яна стварыла сімвалічны менталітэт, сутнасць якога ў іншасказальным тлумачэнні свяпгчэнных кнігаў і меркаванні, нібы любая з'ява змяпгчае ў сабе апрача таго, што мы ў ёй непасрэдна заўважаем, яшчэ нейкі патаемны найвышэйшы сэнс. Схаластыка, насупраць, болып арыентавалася на рацыянальнае вытлумачэнне рэлігійных ідэяў і сістэматызацыю разглядаемых палажэнняў. Вельмі паказальна, што на працягу ўсяго развіцця сярэднявечнай філасофіі побач з рацыянальным аналізам праблемаў існавала містыка, якая мела на мэце наладзіць прамыя зносіны з богам. На этапе патрыстыкі еўрапейская філасофія развівалася галоўным чынам на ўласнай аснове. Затым, асабліва падчас позняй схаластыкі, вялікі ўплыў на яе аказала блізкаўсходняя філасофская думка.

Такім чынам, сярэднявечная філасофія ўсталявала новы погляд на месца чалавека ў сусвеце. Асаблівая цікавасць была праяўлена да праблемы ўзаемадачынення знепшіх і ўнутраных стымулаў ва ўчынках людзей. Склаўся спецыфічны стыль мыслення. Ен зарыентаваны на ўзнаўленне некаторых стэрэатыпаў, якія круцяцца вакол сюжэтаў першапрьгчыны і душы, ведаў і веры, дабра і зла і г.д. Некаторыя з заўважаных у той час праблемаў захавалі дагэтуль сваю вастрыню. Так, вялікі інтарэс у сучасных філосафаў выклікаюць праблемы адчужэння асобы, людской адзіноты, пэўнай скіраванасці сацыяльных працэсаў, інтэнцьіянальнасці нагггых перажыванняў і дзеянняў і г.д. Можна з вялікай упэўненасцю сказаць, што без аналізу філасофскай культуры сярэднявечча немагчыма зразумець далейшае развіццё еўрапейскай думкі.

3. Усталяванне патрыстыкі

Эпоха патрыстыкі ахоплівае прыкладна IIVI стагоддзі. У яе развіцці вылучаюцца два этапы. Галоўнай прыкметай першага было стаўленне і тэарэтьгчнае асэнсаванне пэўных ідэяў, якія змястоўна звязаны з біблейскімі сюжэтамі, і стварэнне на гэтай падставе новай традыцыі рэлігійнафіласофскага мыслення. Этап заканчваецца 325 годам, калі адбыўся Нікейскі сабор, на якім былі прыняты сімвалы веры. Другі этап вызначаецца распрацоўкай хрысціянскай філасофскай дактрыны.

Хрысціянская ідэалогія падчас свайго нараджэння не мела свабоднай нішы ў духоўным жыцці грамадства. Яна мусіла сцвярджаць сваё права на існаванне ў жорсткай канкурэнцыі з развітай і вытанчанай антьгчнай філасофіяй. Няпроста складваліся іх адносіны ад канфрантацыі да выкарыстання некаторых ідэяў антычных мысліцеляў у якасці інтэлектуальнага інструментарыя. Разам з тым для філасофіі позняй антьтчнасці даволі паказальны рух насустрач рэлігіі, сакралізацыя зместу некаторых філасофскіх тэорыяў.

Радзімай рэлігійнай філасофіі стала Александрыя буйны асяродак элінскай культуры. Вучоныя, паэты і філосафы знаходзілі тут вельмі спрыяльныя ўмовы для творчай дзейнасці. У горадзе размяпгчалася выдатная бібліятэка. А мясцовыя ўлады вызначаліся вялікай верацярпімасцю. Яны заахвочвалі развіццё не толькі грэчаскай, але таксама егіпецкай і блізкаўсходняй культураў, якія тут здаўна існавалі, добразычліва ставіліся да пашырэння стасункаў паміж імі. Адукаваныя эліны праяўляюць значны інтарэс да іудзейскай духоўнай спадчыны. Робяцца першыя спробы асэнсаваць рэлігійнаміфалагічныя паданні Бібліі ў тэрмінах грэчаскай філасофіі. 3 іншага боку, узнікла вострая патрэба апраўдаць розумам рэлігійныя сцвярджэнні. У гэтых мэтах выкарыстоўваецца алегарычнае тлумачэнне тэкстаў Свяшчэннага Пісання, г.зн., метад экзегетыкі (гр. ехедеііказ тлумачыць).

Шмат зрабіў для станаўлення рэлігійнай філасофіі Філон Александрыйскі, творчыя гады жыцця якога прыпадаюць на пачатак I стагоддзя. Ён стаў вялікім майстрам экзегетыкі. Філон скіроўвае свае думкі на Маісеева Пяцікніжжа. Шмат распрацаваных ім прыёмаў вытлумачэння тэкстаў сталі ўзорам для ўсёй наступнай экзегетыкі.

Філон увогуле правільна меркаваў, пгго за знепшяй формай міфа ці гістарычнага падання хаваецца глыбокі духоўны сэнс. Адной з важных умоваў пранікнення ў таямніцу святых пісьмёнаў з'яўляепда, на яго думку, грунтоўная навуковая і філасофская адукацыя. Але Філона мала цікавіць зямны сэнс рэлігійньгх міфалагем. Ён быў першым філосафам, для якога ідэя бога зрабілася галоўным прадметам інтэлектуальных памкненняў.

Майстэрству экзегезы будуць вучыцца ў Філона айцы царквы. Мастацтва тлумачэння тэкстаў трывала засвоіцца культурай сярэднявечча.

Праз стагоддзе пасля дзейнасці Філона дасягае росквіту другая разнавіднасць рэлігійнай філасофіі гнастыцызм. Яго прыхільнікі спрабавалі даць філасофскае тлумачэнне хрысціянскаму веравызнанню. Цікава, што пад ведамі яны разумелі зусім не вынік пазнання прыроды і чалавека, а ўсведамленне міфалагічных і рэлігійных вобразаў. Здабыць такія веды яны імкнуліся, як і Філон, пры дапамозе алегарьганага і сімвалічнага тлумачэння міфаў.

Вядомым гностыкам быў Валянцін, які жыў у II ст. Ён паходзіў з Егіпта, але пераехаў у Рым і меў значны поспех у тамашняй хрысціянскай грамадзе.

Асновай светапогляду гностыкаў было ўяўленне аб раздвоенасці ўсяго існага на святло і цемру, дабро і зло. Носьбітам святла і дабра з'яўляецца дух (плерома), а ўсё злое і цёмнае залежыць ад матэрыі. Гэтыя процілегласці бесперапынна змагаюцца паміж сабой.

Гностыкаў жыва цікавіць фундаментальная праблема: адкуль жа ў свеце зло і якая яго прырода? Варта заўважыць, што ў хрысціянскім светапоглядзе гэтая праблема адыгрывае выключна вялікую ролю. Прыгадаем хоць бы вострую ўвагу вернікаў да фенамену граха. Каб вырашыць праблему, гностыкі дапускаюць існаванне двух багоў: богтворца і богзбавіцель. Першы творыць з недасканалай па самой сваёй сутнасці матэрыі цялесны свет, які таму ўжо адпачатку перапоўнены злом. Другі выступае захавальнікам і збавіцелем чалавецтва. Але збаўленне патрабуе ад чалавека ўласных намаганняў, што немагчыма без узвышэння духа над плоццю.

Афіцыйная царква напрыканцы другога стагоддзя адвергла гнастыцызм. Яе кіраўнікоў не задавальняла, што многія гностыкі адмовіліся ад Старога Запавета і што іх вучэнне было надта складаным для неадукаванага верніка. Апрача таго, дуалізм гнастыцызму сцвярджаў незалежнасць матэрыі ад бога, а гэта разбурала монатэістычную карціну хрысціянства.

Блізкім да гнастыцызму было маніхейства. Яго заснавальнікам з'яўляецца Ману, перс царскага паходжання. Ману пгмат вандраваў, распаўсюджваючы свае ідэі. Гэты мысліцель наведаў розныя куткі Ірана, пабываў у Індыі і Сярэдняй Азіі. Трагічнай аказалася канчына стваральніка новага вучэння: персідскі шах пакараў мысліцеля за яго погляды.

Маніхейства абапіраецца на ідэі старажытнай персідскай рэлігіі зараастрызм, дзе, як і ў гнастыцызме, пануе думка аб адвечнай барацьбе святла і цемры. Але процілегласць гэтых двух пачаткаў у маніхействе дасягае крайнага выражэння. Гнастыцызм ўсё ж такі прызнаваў матэрыю вытворнай ад духа формай. Між тым маніхейства лічыць матэрыю вечным пачаткам, незнічтажальнай цемраю. Калі святло гэта боскі пачатак, то цемра гэта пачатак д'ябальскі. Яны непрымірьгмыя. Іх барацьба непазбежная.

Такім чынам, выказваецца варожая хрысціянству думка аб невыкараняльнасці зла. Цалкам зразумела адмоўная рэакцыя хрысціянскай царквы на маніхейскае вучэнне: яно было абвешчана ерасю.

Суполкі машхеяў часам складваліся ва ўстойлівыя царкоўныя арганізацыі. Яны існавалі на працягу амаль усяго сярэднявечча, аказваючы істотны ўплыў на грамадскую думку.

4. Апалагетыка

Найбольш раннія спробы ўласна хрысціянскага філасофствавання аднод сяцца да II стагоддзя.

Жорсткія ўмовы існавання першапачатковага хрысціянства вымушалі яго змагацца за сваё захаванне. Вось чаму першыя хрысціянскія філосафы атрымалі назву апалагетаў. Яны імкнуліся пераканаць валадароў і адукаваных людзей у сапраўднасці хрысціянскага веравызнання. Рабілася гэта ў форме філасофскай рэфлексіі над ідэямі, што выказаны ў Бібліі і Евангеллях. У гэтым ім істотна даламагаў ужо назапашаны вопыт рэлігійнафіласофскага мыслення.

Апалагеты выбіралі розныя кірункі інтэлектуальнай працы: адны ўступалі ў палеміку з язычнікамі, другія з ерэтыкамі, адны выказвалі прыхільнасць да элінскай духоўнай культуры, другія былі яе апантанымі крытыкамі. Цікава, аднак, тое, што нават праціўнікі антычнай філасофіі мусілі карыстацца пэўнымі яе ідэямі і метадамі, каб сцвердзіць свае погляды. Такім чынам, адбывалася злучэнне хрысціянскай дагматыкі з антычнай адукаванасцю.

Заўважана, што ў працэсе ўсталявання патрыстыкі мяняліся яе прыярытэты ў адносінах да антычнай філасофіі. Спачатку аддаецца перавага стаіцызму і кінізму. Яны вабяць апалагетаў сваім маральным зместам, арыентацыяй на рэальнае жыццё, імкненнем да спрапгчэння паводзінаў хрысціянскіх філосафаў прыцягвае практыка аскетызму, якой трымаліся кінікі. Але з цягам часу усё большы ўплыў на хрысціянства пачынае аказваць неаплатанізм.

Заснавальнік неаплатонаўскай школы Плоцін сістэматызаваў вучэнне Платона. Ён выкарыстаў таксама некаторыя ідэі Арыстоцеля і стоікаў. Апалагетам спадабалася неаплатонаўскае разуменне субстанцыі, тлумачэнне яе ўздзеяння на працэс уладкавання свету. Вельмі прьгвабна выглядала і думка аб здольнасці людзей пераадольваць нягоды матэрыяльнага быцця і далучацца да найвьппэйшага дабра. Такое разуменне неаплатанізму з'явілася, аднак, у апалагетаў не адразу. Было і ўзаемнае аспрэчванне, і жорсткая крытыка. Але ж перамагла прага да філасофскай рэфлексіі, метады якой даволі грунтоўна распрацаваны неаплатанізмам. Гэта прадвызначыла на многія стагоддзі моцны ўплыў неаплатанізму на еўрапейскую і блізкаўсходнюю філасофскую думку.

У якасці першаасновы існага Плоцін прызнаваў нейкае адзінае. Але ў адрозненне ад Платона ён вынес гэта адзінае за межы свету. Навацыя прыйшлася вельмі даспадобы хрысціянскім мысліцелям.

Цікавае тлумачэнне Плоціным адносінаў адзінага са светам. Знакаміты элін для гэтага карыстаецца паняццем эманацыі, якую разумее як выпраменьванне адзіным усяго астатняга быцця. Гэткім чынам ажыццяўляецца множанне рэчаіснасці. Працэс суправаджаецца дэградацыяй кожнага наступнага слоя існага.

Што датычыцца матэрыі, то яна ўяўляецца процілегласцю адзінага. Матэрыя ёсць цемра і зло. Паколькі матэрыя не самастойная, то і зло не роўнамагутнае дабру. Яно азначае толькі недахоп апошняга.

Зваротны рух ад мноства да адзінага, сцвярджаў Плоцін, гэта шлях далучэння да дабра. Найбольш рэльефна ён праяўляецца ва ўчынках чалавека. Найвышэйшым пунктам працэса далучэння да дабра з'яўляецца экстаз, калі душа нібы пакідае цела і набліжаецца да адзінага.

Усталяванне патрыстыкі суправаджалася рашучай пераацэнкай антычнай культуры. Адзін з першых апалагетаў Тацыян абвінавачваў элінаў у разрыве ведаў на часткі. Яму не спадабаўся духоўны плюралізм антычнай культуры. Ён папракаў язычаскіх філосафаў, быццам яны разважаюць, як сляпы з глухім. Тут добра бачна залежнасць Тацыяна ад дагматычнай зыходнай устаноўкі, якая не дапускае альтэрнатыўных тлумачэнняў рэчаіснасці.

Найболып вядомым крытыкам каштоўнасцяў антьгчнай культуры стаў лацінскамоўны хрысціянскі аўтар Цертуліян. Выдатны стыліст, які ўмеў цудоўна карыстацца парадоксамі, заўважыў і алісаў шэраг асаблівасцяў тагачаснай цывілізацыі і даў ім адпаведныя ацэнкі. Ягоныя трапныя і яскравыя меркаванні па асобных пытаннях выклікаюць цікавасць і сёння, калі сусветная супольнасць зноў апынулася на зломе гісторыі. У прыватнасці, уяўляюць пэўны інтарэс разважанні Цертуліяна наконт адчужэння чалавека ва ўмовах, калі ўсё больш важкімі становяцца вынікі мінулай дзейнасці, апрадмечанай у вонкавых прадуктах культуры. Так, ён зрабіў нечаканыя, многім незразумелыя япгчэ і па сённяшні дзень высновы, што цывілізацыя сапсавала і сказіла чалавека, задушыла натуральныя здольнасці людзей і насадзіла штучныя каштоўнасці.

Здзіўляе не толькі тонкае бачанне Цертуліянам заганаў цывілізацыі, але і ягоная бездапаможнасць у тэарэтычным вырашэнні праблемаў, што звязаны з перспектывай развіцця культуры. Выхад ён шукаў у спрапгчэнні жыцця і звароце грамадства ў натуральны стан.

Распачатая хрысціянствам палеміка з антычнай філасофскай думкай, алрача пераацэнкі каштоўнасцяў, мела і другі вынік асіміляцыю хрысціянствам шэрагу ідэяў папярэдняй філасофіі. Сказалася непераадольнае імкненне асвоіць і зберагчы станоўчыя моманты духоўнай культуры. Клімент і Арыген нават заяўляюць, што хрысціянства ўяўляе працяг і завяршэнне антычнай філасофіі. З'яўляюцца хрысціянскія ідэолагі з грунтоўнай філасофскай адукацыяй. Менавіта іх намаганнямі ажыццяўляецца рацыяналізацыя рэлігійнай свядомасці, у выніку чаго фармуецца прынцыпова новы спосаб філасофскага асэнсавання свету.

Разглядаемы працэс вельмі цікавы тым, што ён выражае сутыкненне дзвюх формаў грамадскай свядомасці, якія ўяўляюць розныя тыпы светаразумення. Дагматызм рэлігіі і філасофскі вольны пошук ісціны несумяшчальныя, як лёд і полымя, яны адносяцца да прынцыпова розных плыняў духоўнага быцця. Не дзіўна, што Клімент Александрыйскі, які высока цаніў філасофію, тым не менш адводзіў ёй толькі службовую ролю быць сродкам рацыянальнага ўсведамлення зафіксаваных у рэлігійных дагматах ідэяў. Інструментальнае разуменне прадвызначанасці філасофіі захаваецца на працягу ўсяго сярэднявечча і нават пяройдзе ў некаторыя сучасныя філасофскія школы. Бясспрэчна, яно прыкметна стрымлівала пошукі ісціны.

Іронія чалавечага быцця, аднак, у тым, што, здавалася б, зусім відавочнае раптам робіцца вельмі сумніўным. Філасофія ніколі не была і па сваёй прыродзе не можа быць надта паслухмянай выканаўцай чужых ёй прынцыпаў. Уласцівае ёй імкненне ўсё зразумець і растлумачыць спакваля размывала навязваемыя дагматычныя меркаванні. Тут не дапамаглі нават забароны іншадумства і рэпрэсіі супраць духоўных наватараў. Сярэднявечная філасофія паступова рыхтавала інтэлектуальны прарыў да новага бачання свету і новай формы сацыяльнага ўладкавання людзей.

Між тым падчас усталявання патрыстыкі сустэча двух плыняў светапогляду дала незвычайны плён у выглядзе тэацэнтрычнай філасофіі. Пачынае інтэнсіўна распрацоўвацца ідэя бога. Так, Афінагор параўноўвае свет з караблём, які рухаецца пад кіраўніцтвам умелага рулявога.

У пгматлікіх працах Арыгена Александрыйскага робіцца ўжо спроба прывесці ў сістэму заснаваныя на ідэі бога веды. Ён першым у хрысціянскай літаратуры выказаў думку аб нематэрыяльнасці і бясконцасці бога. Як адзінае самадастатковае быццё бог ёсць манада, а як абсалютна просты пачатак усяго ён жа з'яўляецца генадай (гр. ^епез нараджаючы). Пад уплывам неаплатонаўскага вучэння аб эманацыі Арыген лічыць богасына і богадуха асобнымі этапамі працэса выпраменьвання богаайца. Калі богайцец знаходзіцца паза межамі матэрыяльнага быцця, то Хрыстос належыць да гэтага свету і з'яўляецца Логасам, г.зн., разумнай сілай. Богсын ёсць водблеск богаайца, ён пасрэднік паміж адносным зямным існаваннем і абсалютным пазаматэрыяльным быццём. Трансцэндэнтны бог творыць свет праз свайго сына Хрыста. Працэс тварэння адвечны, як і сам бог. Кожны створаны свет абмежаваны ў прасторы і мае часовыя рубяжы.

Падчас усталявання патрыстыкі наглядаецца глыбокае расчараванне ў інтэлектуалізме антычнай культуры. Мінулыя заснаваныя на розуме філасафемы ўжо не заўсёды здольны стаць сродкам вырашэння жыццёвых калізіяў, што ўзнікаюць у варварызаваным грамадстве. Натуральна, у патрыстыцы ўсё болыпую вагу набірае іррацыяналізм.

Катэгорыя веры, якая адлюстроўвае пазарацыянальны шлях спасціжэння рэчаіснасці, становіцца адной з цэнтральных у хрысціянскай філасофіі. Цертуліян заўважае, здараецца, калі мудрасць свету выглядае бязглуздасцю пад націскам жыццёвых праблемаў, тады патрэбна развязваць складаныя вузлы ўзнікшых калізіяў іншым чынам: тое, што прызнавалася бязглуздасцю, павінна стаць мудрасцю. А для гэтага неабходна вера. Цертуліян падводзіць вынік падобным разважанням знакамітым афарызмам "Верую, таму што абсурдна". Ён правільна зразумеў, за тым, што часам падаецца нам абсурдным, можа хавацца вялікая і глыбокая тайна.

Палкі абаронца хрысціянства Тэафіл выстаўляе цікаўныя аргументы наконт веры наогул і рэлігійнай веры ў прыватнасці. Ён зазначае, што ўсякая справа і ўсякія веды пачынаюцца з веры. Ці атрымае земляроб ураджай, калі не даверыць зерне глебе? Хто адважыцца пераплыць мора без упэўненасці, што карабель вытрымае вандроўку? Які хворы здольны вылечыцца, калі спярша не паверыць урачу? Якой навукай можна авалодаць, не даверыўшыся настаўніку? Тым больш, пераконвае ён, неабходна верыць богу.

Першы грунтоўны аналіз суадносінаў паміж верай і ведамі ажыццявіў Клімент Александрыйскі. Ён паспяхова пазбягае распаўсюджаных у той час крайніх меркаванняў, выражаных у альтэрнатыве: альбо вера самадастатковая з'ява, што робіць непатрэбнымі ўсякія веды, альбо існуюць нейкія асобныя веды, якія выключаюць усялякую веру. Клімент сцвярджае аднолькавую неабходнасць таго і другога.

Веды, згодна з вучэннем Клімента, маюць вялікую каштоўнасць. Яны даюць нам разуменне рэчаў, раскрываюць суадносіны людзей з богам і светам. Але веды не існуюць апрача веры. Элементы веры заўсёды прысутнічаюць у ведах. Іх можна знайсці ў зыходных аксіёмах, у інтуітыўных меркаваннях, у навуковых дапушчэннях і г.д. Клімент перакананы, што існуе непарыўнае адзінства ведаў і веры. Вера без ведаў, як падмурак без будынка. Але ў яе ёсць свае перавагі. Вера накшталт згорнутых ведаў, якія мы атрымліваем як дар, і доказы тут залішнія. Акрамя таго, вера даступная ўсім, чаго не скажаш аб ведах.

Зразумела, даследаванне веры апалагетамі мела на мэце перадусім апраўданне рэлігійнага светапогляду. Без яе ўсе разважанні аб патойбочным свеце робяцца вельмі праблематычнымі. Важна, аднак, што ўпершыню было распачата вывучэнне пазарацыянальных формаў спасціжэння рэчаіснасці і выказаны глыбокія меркаванні адносна месца фенамена веры ў духоўнай культуры грамадства.

Такім чынам, на пачатку першага тысячагоддзя сфармавалася хрысціянская рэлігійная філасофія. Вызначальнымі фактарамі яе станаўлення аказаліся, папершае, наяўнасць у Рымскай імперыі, дзе адбываўся гэты працэс, развітай філасофскай традыцыі, і падругое, унутраная патрэба ўмацавання хрысціянскай ідэалогіі. Пачатковы этап сярэднявечнай філасофіі адзначаўся наступнымі акалічнасцямі:

пераацэнка каштоўнасцяў антычнага грамадства; стварэнне тэарэтычнага светапогляду, сэнсавым

цэнтрам якога з'яўляецца ідэя бога;

спроба распрацаваць праблему веры як неабходнага элемента культуры.

Створаны апалагетамі сінкрэтычны рэлігійнафіласофскі стыль мыслення будзе дамінаваць на працягу ўсяго сярэднявечча. Аб іх захаваецца памяць як аб першых мысліцелях, абараніўшых у выключна цяжкіх умовах сацыяльнакультурных пераменаў права філасофіі на існаванне.

5. Распрацоўка філасофскай парадыгмы

Пасля Нікейскага сабору фармуюцца класічныя ўзоры сярэднявечнай філасофіі. Менавіта на гэтым этапе патрыстыкі былі распрацаваныя тыя ідэі бога і свету, чалавека і грамадства, пазнання і веры, якія на шмат стагоддзяў вызначаць стыль еўрапейскага мыслення. Фармаванне сярэднявечнай філасофскай парадыгмы звязана найперш з творчасцю Аланаса Александрыйскага, Рыгора Назіанзіна, Рыгора Ніскага і Аўрэля Аўгусціна.

Асабліва каларытнай і маштабнай постаццю сярод распрацоўшчыкаў вызначальных ідэяў хрысціянскай філасофіі, безумоўна, з'яўляецца Аўгусцін. Нарадзіўся ён у г. Тагасце, што ў Паўночнай Афрыцы, у сям'і рымскага патрыцыя. Юнацкія гады Аўгусціна праходзілі ў бесклапотных вясёлых забавах. Ён навучаўся рыторыцы, а неўзабаве і сам стаў выкладчыкам красамоўства. Жыццёвы шлях Аўгусціна ўяўляе складаную духоўную эвалюцыю. Спачатку ён трымаецца язычаскіх поглядаў. Затым спрабуе знайсці ісціну ў маніхействе, але расчароўваецца і робіцца скептыкам. Імкненне да духоўнай трываласці абумовіла яго працяглае захапленне неаплатанізмам. Нарэшце, ужо ў сталым узросце, ён прымае хрысціянства і становіцца яго заўзятым прыхільнікам.

Аднак здабыткі духоўнага развіцця, атрыманыя на розных яго этапах, назаўсёды застануцца ў памяці Аўгусціна. Перапрацаваныя творчай думкай аўтара, яны ўзнаўляюцца на старонках "Споведзі", багата прадстаўлены ў іншых кнігах. Пераход на пазіцыі хрысціянскага светаразумення зусім не азначаў для Аўгусціна забыццё антычнай культуры: ён заўсёды быў яе вытанчаным цаніцелем.

Найвялікшай знаходкай Аўгусціна з'яўляецца ідэя развіцця. Яна невядомая антычным аўтарам. У гэтым хрысціянскі філосаф пайшоў значна далей сваіх язычаскіх палярэднікаў.

Бог і свет. Прадметам трывалага інтарэса Аўгусціна з'яўляецца быццё. Ён згодны з неаплатанізмам, што сапраўднае быццё павінна вызначацца нязменнасцю, саматоеснасцю і вечнасцю. Але калі ў Плоціна гэта адзінае, якое пануе над светам, то ў Аўгусціна гэта бог. Паколькі заўсёды роўнае сабе быццё абсалютна і нязменна, пастолькі яно існуе паза часам. Такое быццё ўяўляецца простым і непадзельным. Тут адсутнічае нешта магчымае, а прадстаўлена адно актуальнае, наяўнае.

Аўгусцін прымае погляд Арыстоцеля, згодна з якім матэрыя ўяўляе чыстую магчымасць. На гэтай падставе ён робіць выснову, што сапраўды існае ці бог нематэрыяльныя. Яно не толькі паза часам, але і паза прасторай. Тым самым забяспечваецца яго паўсюдная прысутнасць. Нематэрыяльнае быццё не можа быць аформленым. Па неабходнасці яно аказваецца "чыстай" формай. Будучы абсалютным быццём, бог выступае ў якасці субстанцыі, што служыць крыніцай і зыходнай прычынай усякага іншага адноснага быцця.

Зменлівыя рэчы карэнным чынам адрозніваюцца ад нязменнага быцця сваёй складанасцю. Аўгусцін прызнае іх таксама субстанцыямі, таму што яны з'яўляюцца суб'ектамі сваіх уласцівасцяў. Толькі іх субстанцыянальнасць ужо адносная.

Усе зменлівыя субстанцыі складаюцца з формы і матэрыі. Гэта датычыцца нават бесцялесных утварэнняў. Але матэрыя іх ужо духоўнага кшталту. Да бесцялесных утварэнняў Аўгусітітт адносіць душы. Унутраная форма забяспечвае адзінства рэчы і выражае ступень паўнаты бьшця апопшяй. Праз форму зменлівыя рэчы далучаюцца да нязменнага бьшдя.

Аўгусцін цалкам упэўнены ў аб'ектыўнасці прыроды. Характэрнай яе асаблівасцю філосаф лічыць існаванне ў часе. А~калі"так, то гэта не самадастатковае быццё. Свет павінен мець знешнюю вытворчую прычыну, якая знаходзіцца ў вечнай субстанцыі.

Як самадастатковая субстанцыя бог вьшлючаны з фатальнага кола пераменаў. Актам свабоднай волі ён творыць свет. I матэрыя, і форма ствараюцца ім з нічога. Вось чаму адбітак ніштожасці заўважаецца на ўсіх рэчах.

У боскай субстанцыі адвеку змяшчаюцца ідэі, што служаць узорамі рэчаў, якія ствараюцца. Аўгусцін трымаецца думкі, што ўсе рэчы і падзеі былі створаны богам йдрнзуў выглядзе нейкага насення, змешчанага ў матэрыю. Нібы цяжарная маці, матэрыя выношвае ў сабе зародышы будучых рэчаў. Кожная з'ява натуральным шляхам, калі настае адпаведны час, развіваецца з зерня і займае сваё месца ў свеце.

Вялікую цікавасць выклікала ў Аўгусціна пытанне аб узаемнай дапасаванасці прыродных з'яваў і мэтазгоднасці рэчаіснасці. У новы час яно прыцягне ўвагу знакамітага Лейбніца, і толькі сёння, ў век камп'ютарных тэхналогіяў, будзе асэнсавана яго сапраўды бяздонная глыбіня. Сам Аўгусцін вырашаў гэтае пытанне згодна з прынятай парадыгмай так: гарманічная сувязь таго, што адбываецца ў прыродзе, абумоўлена ўзаемнай адпаведнасцю боскіх ідэяў, на падставе якіх створаны свет. Пастаноўка хрысціянскім філосафам такой значнай праблемы, хоць і засталася далёка не вырашанай ім самім, з'яўляецца вялікай яго заслугай.

Аўгусцін заўважыў, што ўладкаваны пэўным чынам свет мае свой рытм існавання» лкому падпарадкоўваюцца рух планетаў, змена сезонных цыклаў, подых жывой істоты і г.д. Таму гармонія прыродных з'яваў выражаецца лікам і мерай. Усё гэта ён лічыў бачнымі праявамі часу.

Аўгусцін зусім інакш вырашае праблему часу, чым ягоныя папярэднікі. Ёц адмаўляецца ад панаваўшага ўяўлення аб цыклічнасці часу. Цыклічнае тлумачэнне гэтага фенамену нічога не дае для ўразумення гісторыі падзеяў. Рэальны

час незваротны, таму гісторыя ніколі поўнасцю не паўтараецца, яна мае лінейны характар. Гэта выдатнае адкрыццё стварыла неабходныя ўмовы для асэнсавання адкрытасці быцця, унікальнасці кожнай падзеі і невычарпальнай разнастайнасці свету, які бесперапынна аднаўляецца.

Чалавек і грамадства. Творчасць Аўгусціна сённяшняму чытачу цікавая тым, што ён не проста разважаў аб боге, космасе і гісторыі прыроды, філосаф настойліва спрабаваў зразумець лёсавызначальныя, або на сучаснай мове экзістэнцыяльныя, праблемы: сутнасць чалавека, сэнс жыцця, стан шчасця, роля сумлення, мэта гісторыі і г.д.

Аўгусцін падкрэслівае высокую годнасць чалавека, які падобны богу. Але чалавек істота супярэчлівая. Ужо яго паходжанне з нішто тоіць пагрозу псавання і смерці ён цягнецца да небыцця. Але гэта адна магчымасць смерці. Толькі грэхападзенне, зразумелае як ганарлівасць і адыход ад бога, робіць такую магчымасць рэальнай.

Чалавек складаецца з цела і душы. Створаная Богам, як і цела, душа бессмяротная. Яна павінна клапаціцца аб целе. Адзінства душы і цела надае чалавеку асобы статус у сусветнай іерархіі. Ён змяшчае ў сабе ўсе магчымасці астатняга свету: здольнасць адчуваць, рухацца, мысліць. Алрача таго, ён умее карыстацца прыродаю. Распрацоўка гэтай выдатнай думкі знойдзе працяг на мяжы мінулага і сучаснага стагоддзяў ў творчасці некаторых расійскіх філосафаў.

Аўгусцін бачыць, што жыццё людзей, іх справы прасякнуты мноствам рознанакіраваных пачуццяў любові і нянавісці, надзеі і расчаравання, віньі і збаўлення і г.д. Так ён сутыкаецца з фундаментальнай праблемай дабра і зла. У яе вырашэнні філосаф трымаецца антыманіхейскай пазіцыі. Зло не мае сваёй прычыны. Яно з'яўляецца там, дзе рэчы пазбаўлены паўнаты быцця. Абсалютнае зло гэта нішто. Што датычьпша маральнага зла, то ягоным пачаткам служыць недасканаласць чалавечага розуму і волі. Разбэшчанасць волі і няздольнасць розуму падпарадкаваць сабе скажоныя страсці вось шлях да злых учынкаў. Свабода волі адчыняе дзверы злу, але ж яна дазваляе і пазбегчы яго.

Аўгусцін уводзіць у філасофію паняцце любові, якую разумее як чалавечую праяву касмічнай сілы, што прыцягвае рэчы на іх натуральныя месцы. Нашы паводзіны абумоўлены тым, што мы любім. Як вядома, чалавека вылучаюць саваныя адносіны да таго, што яго вабіць, таму мы і адказваем за свае паводзіны. У выніку адбываецца дзіўная метамарфоза, і ўжо ад нас залежыць, каго любіць.

У тэорыі Аўгусціна любоў аказваецца цесна звязанай з воляй. АПошняя разглядаецца ім як усвядомленыя адносіны да ўласных прыхільнасцяў. Шчасця дасягае той, чые мэты адпавядаюць высокаму прызначэнню чалавека. Усё астатняе не больш як сродак дасягнення гэтых мэтаў.

Нельга не адзначыць адну сур'ёзную супярэчнасць, што змяшчае вучэнне Аўгусціна аб чалавеку. 3 аднаго боку, ён прызнае за кожным з людзей свабоду волі. Праўда, гэты філосаф разумее яе своеасабліва. Ён тлумачыць свабодную волю як суб'ектыўнае перажыванне людзьмі ўласнай незалежнасці і здольнасць іх дзейнічаць увогуле. Гэта, зразумела, не ўсё, але ўсётакі неабходныя і важныя складальныя свабоды волі. 3 другога боку, праводзіцца думка, што самастойна, без боскай на тое ласкі чалавек не можа ўратавацца ад цяжару памылковых учынкаў, якія яго робяць грахоўным. Бог адвольна выбірае для збаўлення асобных людзей. Атрымліваецца, што лёс кожнага загадзя прадвызначаны.

Адной з бясспрэчных вартасцяў тэорьгі Аўгусціна з'яўляецца вылучэнне ім не толькі індьтідуальнаасабовьіх якасцяў чалавека, але і яго сацыяльных характарыстык. Аўгусцін першым зірнуў на гісторьпо як на працэс супольнай дзейнасці людзей, адзначыў яе аб'ектыўнасць і заканамернасць. Вось чаму яго цалкам апраўдана лічаць заснавальнікам філасофіі гісторыі. Вялікая перавага аўгусцінаўскай канцэпцыі гістарычнага працэсу ў тым, што пры ўсёй унікальнасці сацыяльных падзеяў яна робіць гісторыю прадказальнай. Важна толькі памятаць аб рэлігійнай падставе ягонай тэорыі. Рэлігійны акцэнт заўважаецца ўжо на яе галоўным палажэнні аб разгортванні сацыяльных падзеяў у часе. Гісторыя тут выглядае, як страла, што ляціць, у яе ёсць пачатак, ёсць і канец. Пачатак гэта стварэнне першалюдзей, канец гэта Страшны суд. Сапраўдная незваротнасць гісторыі ўсведамляецца Аўгусцінам праз падзеі рэлігійнага падання.

Гэтага філосафа цікавіць не столькі храналогія гісторыі, колькі яе логіка. Ен лічыць, што гісторыя мае свой сэнс. Яе мэта паўсюднае ўсталяванне каштоўнасцяў хрысціянства. У межах здзяйснення галоўнай мэты кожная эпоха выкон

вае сваё назначэнне. Гісторыя ажыццяўляе выпрабавальную, выратавальную і збавіцельную місіі.

Аўгусцін пераканаўча сцвярджае, што ў ідэале грамадства павінна служыць людзям думка захоўвае высокую актуальнасць па сённяшні дзень. Такое грамадства будуецца на аснове наладжвання паміж людзьмі духоўных сувязяў. Але рэальнае грамадства часта скажае сваю аснову: адносіны ў ім ладзяцца не на агульнай справе, а знешнім чынам. Раздзёртыя эгаізмам і варожасцю сям'я, грамадзянская супольнасць і дзяржава цягнуцца да інтэграцыі. Гарманічнае супольнае жыццё можна стварыць толькі на падставе міру, які павінен стаць найвышэйшым ідэалам грамадства.

Развагі Аўгусціна аб перавазе царквы над дзяржавай, якая трымаецца свецкіх формаў улады ў грамадстве, некаторымі ідэолагамі былі вытлумачаны аднабакова ў духе "чыстай" тэакратыі.

Пазнанне і вера. Разважаючы аб сутнасці бога, прыроды і чалавека, Аўгусцін задумваецца, як жа ўсё гэта дадзена людзям? Так ён сутыкаецца з праблемай пазнання і веры. Аўгусцін добра разумее вялікае значэнне веры ў жыцці людзей. Ён вылучае такія яе тыпы, як давер, упэўненасць, прыхільнасць і верагоднасць. Давер філосаф проціпастаўляе не пазнанню, а разуменню. Вера існуе раней разумення, лічыць Аўгусцін, але яна ніжэй за яго. Вучань спачатку проста давярае словам настаўніка і толькі потым пачынае разумець іх сэнс. Вера патрэбна, каб разумець. Рэлігійная вера, з яго пункту гледжання, таксама не супрацьразумная, але яна скірава* на на бога.

Вера разглядаецца Аўгусцінам япгчэ і ў якасці асобных момантаў пазнання, калі яна выступае ў форме прыхільнасці, верагоднасці і ўпэўненасці. У працэсе пазнання вера апраўдваецца ведамі і ператвараецца з сляпой у відушчую.

Задачу пазнання філосаф бачыць найперш у выяўленні з'яваў матэрыяльнага свету. Спасціжэнне рэчаў магчьгмае, дзякуючы адноснай тоеснасці аб'екта і суб'екта. Аўгусцін распрацоўвае тэорьпо ўпадабнення. Пазнавальны вобраз выражае нешта знешняе, але ў асобнай форме: душа ідэалізуе пачуццёвыя рэчы і тым самым узвьшіае іх да сябе. А каб спасцігнуць патойбочны духоўны свет, душа сама павінна ўзвысіцца, хаця яна ніколі не можа ахапіць ўсю паўнату найвьппэйшага.

Аўгусцін адрознівае пачуццевае і рацыянальнае пазнанне, падкрэсліваючы, што яны звязаны паміж сабою, але функцыі ў іх розныя. Пачуцці толькі фіксуюць уздзеянне рэчаў. Прычым чалавек актыўна ўдзельнічае ў пазнавальным працэсе. Адчуванне аказваецца пэўнай рэакцыяй душы на ўздзеянне рэчы. Пачуцці, такім чынам, выступаюць у якасці веснікаў аб знешнім свеце. Розум выконвае іншую функцыю: ён ажыццяўляе лагічны аналіз пачуццёвых дадзеных супастаўляе іх, ацэньвае і робіць высновы. У выніку мы атрымліваем веды аб саміх прадметах.

Хрысціянскі філосаф далускаў таксама, што розум у сілу падабенства здольны ўступаць у прамы кантакт з духоўнымі з'явамі і спасцігаць іх сутнасць. Тут відавочна даніна філосафа містычнай традыцыі рэлігійнага мыслення.

Творчасць бліскучага мысліцеля Аўгусцша Аўрэля заняла бачнае месца ў развшці еўрапейскай сярэднявечнай філасофіі. Г.Р.Маёраў бычыць місію Аўгусціна ў такой трактоўцы платанізму, пгто той стаў карысным для царкоўнай ідэалогіі1. I гэта сапраўды так. Але справа не толькі ў гэтым. Аўгусцін распрацаваў новую канцэпцыю бачання свету, якая закранае асноўныя блокі прадметнага поля філасофіі: бьгццё, чалавечы лёс, пазнанне. Істотньгм яго дасягненнем з'яўляюцца 1) спецыяльны аналіз унутранага свету чалавека і вылучэнне сэнсавызначальных элементаў ягонага існавання; 2) сцвярджэнне актыўнай ролі чалавека ў пазнанні свету; 3) ідэя развіцця грамадства.

Нягледзячы на пэўныя супярэчнасці ўласнага светапогляду і адсутнасць строгай тэарэтычнай сістэмы, Аўгусцін зрабіў значны крок у развіцці філасофскай свядомасці.

6. Фармаванне схаластычнай філасофіі

Усталяванне феадалізму суправаджалася ў Заходняй Еўропе глыбокім духоўным крызісам. Замірае тэарэтычная творчасць. Распаўсюджваецца некрытычная імітацыя працаў айцоў царквы, пры гэтым нярэдка спрашчаецца і агрубляецца змест іх твораў. Цяжка даступнай робіцца духоўная спадчына антычнасці. Зазвычай яна ўспрымалася апасродкавана праз патрыстыку і ў значнай меры аказвалася скажонай. Характэрнае для патрыстыкі іншасказальнае вытлума чэнне тэкстаў набывае нечаканы працяг у сімвалічным разуменні самой прыроды. Ходкай становіцца думка, што акаля ючыя нас рэчы і падзеі гэта своеасаблівыя праявы боскаіі мудрасці. Бог карыстаецца з'явамі, каб звярнуцца да людзічі і сказаць ім: жыццё мурашкі ёсць павучанне гультаю, а полымя сімвалізуе імкненне душы ўвысь.

Але поўнага перарыву ў развіцці філасофіі не было. Фармаванне схаластьгчнай філасофіі звязана з прозвіпгчам Іаана Скота Эрыўгены, які жыў пры двары французскага караля Карла Лысага. Гэты філосаф добра ведаў грэчаскую і лацінскую мовы апошняя становіцца на той час мовай адукацыі і навукі. Дзякуючы гэтаму ён меў доступ да першакрыш цаў антычнай філасофіі і патрыстыкі. Ягоныя погляды выходзяць далёка за межы царкоўнай традыцыі. Царква не аднойчі.і асуджала працы Эрыўгены. А папа Ганорый III нават аддаў загад спаліць ягоную кнігу "Аб падзеле прьфоды". Смелыя думкі філосафа не спадабаліся нядобразычліўцам. Яны не знайшлі лепшага аргумента ў спрэчцы з ім, як ліквідаваць нязвыклага філосафа фізічна. Эрыўгена быў зако латы манахамі, якія выкарысталі для сваёй бруднай справы вострыя пісьмовыя прылады.

Чым жа так узрушыў грамадскую думку гэты няўрымслівы даследчык? Эрыўгена выказвае свежыя і глыбокія меркаванні па асноўных пытаннях, якія цікавілі тады інтэлектуальную эліту, аб магчымасцях розуму, аб сутнасці бога і яго суадносінах з прыродай, аб існасці чалавека. Эрыўгена не згодзен з прыніжэннем розуму. Паміж адкравеннем і розумам няма супярэчнасці, заяўляе філосаф. Наймацнейшай прыладай розуму з'яўляецца дыялектыка пад ёю тады разумелі логіку, якая дазваляе раскрываць змест розных прыродных з'яваў.

У апраўданні значнай ролі розуму Эрыўгена часам нават страчвае пачуццё меры і анталагізуе самі паняцці, г.зн., надзяляе іх рэальным існаваннем. Гэта мела адно цікаўнае наступства. Эрыўгена пачаў атаясамляць цялесныя рэчы з іх інтэлектуальнымі характарыстыкамі велічынёй, формай, вагой, плотнасцю і г.д. Затым ён робіць надзвычай дзіўную выснову, што матэрыяльнасць целаў з'яўляецца прывіднай.

Эрыўгена стварае своеасаблівы вобраз бога. Ягоны бог гэта не асоба, менавіта такое тлумачэнне не прымалі царкоўныя іерархі. Бог разумеецца вельмі абстрактна. Ён прадстаўляе пэўныя моманты ў сусветным працэсе руху рэчаў, пачаргова выступаючы ў якасці яго пачатку, сярэдзіны і канца. Тут Эрыўгена ўводзіць прынцыпова новы элемент для монатэістычнага светапогляду. Бог ужо не выглядае адназначна як звышпрыродная рэальнасць. Размываецца былы дуалізм адзінага бога і шматстайнай прыроды. Такая мадэль дапускае іх узаемны цыклічны рух адзін да аднаго. А працэс тварэнНя прымае бесперапынны характар. Такім чынам, Эрыўгена высунуў адмысловую канцэпцыю светабудовы, якая ўяўляе разнавіднасць пантэізму (гр. пан усё, тэа бог).

Нельга не адзначыць япгчэ адну істотную рысу гэтай мадэлі рэальнасці. Статычная карціна свету саступае ў ёй месца дынамічнай. Быццё разглядаецца тут як адзіная цэласная сістэма, што функцыянуе ў пэўным рытме.

Не менш дзіўным для таго часу з'яўляецца і вучэнне Эрыўгены аб чалавеку. Філосаф настойліва імкнецца абгрунтаваць і прадэманстраваць каштоўнасць чалавека, даказаць яго адмысловую, выключна высокую ролю ў бьпшД сусвету. Насуперак распаўсюджаным тады ўяўлення аб нікчэмнасці і мізэрнасці чалавека ён сцвярджае, што жыццё чалавека мае значэнне для лёсу ўсяго космасу. Нармалёвым для чалавека з'яўляецца стан агульнасці з навакольнай рэчаіснасцю. Як мікракосмас чалавек канцэнтруе ў сабе найболып важныя рысы астатняга свету. Адасабленне чалавека ад рэчаіснасці ёсць праяўленне граху, яно скажае сутнасць асобы. Зусім не выпадкова Эрыўгена лічыў, што "найважнейшы і ці не адзінкавы шлях да спасціжэння ісціны спачатку пазнаць і палюбіць чалавечую прыроду"1. Самапазнанне чалавека робіцца, такім чынам, неабходнай умовай спасціжэння свету.

Паколькі бог як зыходны пачатак мае пазачасовую сутнасць, пастолькі ён не ўмешваецца ў штодзённыя справы людзей, якія існуюць у часе, а прадвызначае толькі агульную іх накіраванасць да дабра і вольных дзеянняў. У выніку кожны чалавек атрымлівае выдатную магчымасць самастойна ацэньваць рэчы, падзеі і ўчынкі і будаваць свой лёс.

Напачатку другога тысячагоддзя адбываюцца пэўныя зрухі ў грамадскім жыцці і здараюцца падзеі, якія актывізуюць духоўныя працэсы. Гэта найперш фармаванне сярэднявечнага горада, з'яўленне цахоў рамеснікаў, пашырэнне таварнаграшовых адносінаў, вылучэнне заможнага класа бюргераў. Дзяржаўнае кіраванне, гаспадарчая дзейнасць, вырашэнне сацыяльных праблемаў мелі патрэбу ў прававых, медыцынскіх і тэхнічных ведах. У гэтых мэтах адкрываюцца медыцынскія і іншыя школы. Вельмі станоўчы ўплыў на духоўнае жыццё ўвогуле і філасофію ў прыватнасці аказала стварэнне універсітэтаў, дзе выкладаліся не толькі тэалогія, але і свецкія навукі. 3 універсітэтскай дзейнасцю звязана фармаванне супольнасці вучоных. Вялікую каштоўнасць у грамадстве набываюць арыстакратызм думкі і паводзінаў, вытанчанасць пачуццяў і рафінаванасць густу1.

3 канца XI ст. хрысціянская Еўропа ўступае ў зацяжную вайну з мусульманскай Азіяй. Крыжовыя паходы на Усход пазнаёмілі еўрапейцаў з мусульманскай культурай і вярнулі некалі страчаную ўласную філасофію арабскія вучоныя добра ведалі антычных аўтараў.

Найбуйнейшым прадстаўніком ранняй схаластыкі з'яўляецца Ансельм Кентарберыйскі. Ягоныя намаганні былі накіраваны на ажыццяўленне асноўнай ідэі схаластычнай філасофіі: апраўданне веравызнаўчых формулаў сродкамі чалавечага розуму. Ансельм выпрацаваў характэрную для схаластыкі літаратурную форму. Ягоны светапогляд уяўляе рацыяналізаваны варыянт аўгусцінізму.

Ансельм лічыць, што вера вышэй за розум. Яна папярэднічае розуму, і яе ўстаноўкі служаць нормай для апошняга. У сваю чаргу, розум і дыялектыка з'яўляюцца тэхнічнымі прыладамі веры.

Вялікае было жаданне ў Ансельма пацвердзіць тэзіс аб існаванні бога. У гэтых мэтах ён карыстаепца анталагічньгм доказам. Свет іерархічны, разважае Ансельм. Кожная рэч мае пэўную ступень дасканаласці. Значьгць, павінна існаваць і найвьгшэшпая дасканаласць. А гэта бог, ён утварае мяжу дабра і з'яўляецца апошняй прычьшай. Калі б не было абсалютнага, заўсёды роўнага сабе пачатку, хіба ж існаваў бы свет вьшадковых і зменлівых рэчаў? Ён бы "папльгў", стаўшы прывідам. Але ці можна на падставе паняцця аб дасканалым бьгцці прызнаваць яго сапраўды існым? Хісткасць доказаў Ансельма разумеў ужо ягоны сучаснік Гуаніл, які сггоавядліва заўважаў, што ўяўленне аб нейкім дасканалым востраве зусім не азначае, гпто такі востраў ёсць на самой справе.

Наміналізм і рэалізм. Стыль схаластычных развагаў грунтаваўся на спекулятыўным мысленні з выкарыстаннем абстрактных паняццяў. Гэта часам адхіляла ад вырашэння рэальных праблемаў. Тады інтэлектуальны патэнцыял растрачваўся ў бясплодных спрэчках накшталт высвятлення таго, ці можа ўсемагутны бог стварыць камень, які сам не здолее падняць? Гэта выклікала адмоўную рэакцыю сярод саміх філосафаў. Іаан Салсберыйскі іранізаваў, што ў такім разе становіцца нявырашальным пытанне, ці рука чалавека вядзе свінню на базар, ці вяроўка, якую дзержыць тая ж рука?

Філосафы разумеюць, каб зрабіць мысленне болып дакладным і пазбегчы пустых меркаванняў, трэба ведаць, як адбываецца само пазнанне. Іх увагу прыцягваюць агульныя паняцці універсаліі. Знешняй падставай для ўзнікшай на гэты конт дыскусіі стаў дагмат аб боскай тройцы адзіны бог ці траічны?

Філосафаў хвалююць пытанні, як суадносяцца агульнае і адзінкавае і як наогул існуе агульнае у адзінкавым ці самастойна? А магчьгма, яно прабывае толькі у свядомасці? Хто лічыў, што агульнае існуе ў сапраўднасці, стаў называцца рэалістам (лац. геаііз рэчаўны, сапраўдны). Да рэалістаў належалі А. Кентэрберыйскі, аб якім ужо ішла размова, Гільём з Шампо і інш. А якія думалі, што універсаліі існуюць не ў рэчаіснасці, а ў свядомасці чалавека, стварылі процілеглы напрамак наміналізм (лац. потеп імя, найменне). Наміналістамі былі Берэнгар Турскі, Іаан Расцэлін, Пьер Абеляр і інш.

Менавіта рэалізм стаў базай для надання паняццям быційнага статусу. Так, Ансельм, які быў крайнім рэалістам, развіваў думку, згодна з якой агульнае папярэднічае рэчам. Яно адвечна існуе ў форме ідэяў, якімі валодае бог. Няцяжка заўважыць, што рэалізм збліжаецца з платанізмам. Раскрываючы агульныя паняцці, чалавек спасцігае сутнасць рэчаў, якія, згодна з дактрынай, створаны на аснове агульных ідэяў. Рэалізм арыентаваў на паняційнае асэнсаванне рэчаіснасці, але недаацэньваў ролю чалавечага вопыту.

Наміналісты думалі, што носьбітам агульнага з'яўляецца слова або паняцце, якое прадстаўлена ў слове. Значыць, існуе толькі тое, што можна ўспрыняць, а затым прадставіць. Але ж нельга прадставіць чалавека ўвогуле ці жывёлу ўвогуле. Абеляр, напрыклад, разважаў, што агульнае змяшчаецца ў прадметах толькі патэнцыяльна, а актуальнае існаванне яно атрымлівае ў паняццях праз лагічную аперацыю адцягнення падобных прызнакаў, а таксама ў адпаведных словах.

На аснове наміналізму Жыльбер спрабаваў развесці філасофію і рэлігію. Паняцці, вывучэннем якіх займаецца філасофія, ёсць адлюстраванне канкрэтных адзінкавых рэчаў, сцвярджаў ён. Яны заснаваныя на вопыце і індукцыі. А тэалогія, наадварот, карыстаецца дэдукцыяй і абапіраецца на ісціны адкравення. Пазней выказаная ім думка аформіцца ў тэорыю дзвюх ісцінаў.

Наміналізм спрашчаў салраўдную ролю агульнага. Разам з тым ён стымуляваў распрацоўку логікі і арыентаваў на вопытнае даследаванне з'яваў, што станоўча ўплывала на развіццё прыродазнаўства. З'яўленне схаластыкі ў Заходняй Еўропе мае шэраг адметных асаблівасцяў. Папершае, выразна абазначаецца лінія на рацыянальнае абгрунтаванне асноўных дагматаў хрысціянскай веры. Падругое, складваюцца спрыяльныя ўмовы для развіцця логікі. Меліся пэўныя дасягненні ў распрацоўцы аперацыяў з паняццямі, выяўленні і апісанні сувязяў паміж мысленнем і мовай. Патрэцяе, робяцца спробы вызваліць філасофію зпад улады тэалогіі. Неабходна адзначыць таксама, што ў гэты час высокага ўзроўню дасягае культура філасофскай дыскусіі. Бліскучым майстрам дыспуту быў Абеляр. Паслухаць яго аматары трапнага слова і вытанчанай думкі прыязджалі ў Францыю з розных куткоў Еўропы.

Некаторыя акалічнасці, аднак, стрымлівалі далейшае развіццё філасофіі. Невядомымі заставаліся многія творы антычных і візантыйскіх аўтараў. Вельмі марудна асвойвалася блізкаўсходняя філасофія. Найболып пашыранае ў інтэлектуальным асяроддзі аўгусцініянства ўжо не заўсёды адпавядала патрэбам даследавання прыроды. Відавочнай была неабходнасць стварэння новай філасофскай парадыгмы.

7. Арабскамоўная філасофія падчас сярэднявечча

Сярэднявечная гісторыя на Блізкім Усходзе адзначаецца высокім узроўнем развіцця культуры. Да канца XII ст. краіны Усходняга Міжземнамор'я апераджалі Заходнюю Еўропу па многіх паказчыках духоўнага жыцця. Добра вядомыя поспехі тагачасных вучоных гэтага рэгіёну ў медыцынскай практыцы, геаграфічных даследаваннях, развіцці матэматыкі і астраноміі. Вельма важна, што тут не было, як на Еўрапейскім Захадзе, перапынку ў духоўнай эвалюцыі грамадства: праз Візантыю Усход захаваў гістарычную сувязь з антычнасцю.

На Блізкім Усходзе сфармавалася вельмі своеасаблівая філасофія, шмат у чым яна адрознівалася ад еўрапейскай. Адной з яе перадумоваў быў таксама рэлігійны светапогляд. Рэлігія Іслама, якая тут сцвердзілася, не такая складаная, як хрысціянства, і з болып строга выражаным монатэізмам. Вялікую ролю ў развіцці філасофіі блізкаўсходніх краінаў адыгрывала арабская мова, якая на той час стала мовай літаратуры і навукі. Ею карысталіся вучоныя рознай нацыянальнай праналежнасці. Пачатак арабскамоўнай філасофскай традыцыі паклаў альКіндзі. Ён разумеў філасофію як сукупнасць ведаў аб усеагульных вызначэннях быцця матэрыі, форме, руху, месцы, часе і г.д. Адметна тое, што развіццё філасофіі альКіндзі бачыў у цеснай сувязі з прыватнанавуковымі ведамі. Гэтага не наглядалася ў тагачаснай Заходняй Еўропе.

Знакамітым арабскамоўным філосафам стаў АльФарабі . Нарадзіўся ён у г. Фарабі, што на тэрыторыі сучаснага Казахстана. У Багдадзе, сталіцы халіфата, атрымаў выдатную адукацыю. Значную частку жыцця правёў у Сірыі.

АльФарабі вылучаўся рознабаковасцю сваіх інтарэсаў. Ён нядрэнна ведаў лекарскую справу, быў бліскучым музыкантам, выкладаў красамоўства. Але асноўнай яго заслугай было стварэнне шырокай сістэмы філасофіі яна ахоплівала найважнейшыя сферы чалавечых зносінаў са светам.

АльФарабі разглядае філасофію як адмысловую галіну сукупных ведаў. Яе задача даследаваць карэнныя пытанні быцця, выяўляць яго асноватворныя фактары. Ён падзяляе быццё на дзве часткі: рэчы, існаванне якіх патрабуе знешнія прычыны, і рэчы, існаванне якіх вызначаецца ўласнай сутнасцю. Першы від існага звязаны з выпадковымі акалічнасцямі, між тым як другі носіць неабходны характар і ўласцівы аднаму богу.

У тэорыі альФарабі бог выступае ў якасці нейкага абсалюта. Ён безцялесны, адзіны, непадзельны, не мае супрацьлегласцяў. Да яго не пасуюцца асабістыя характарыстыкі. Філосаф сціпла прыпісвае першаіснаму толькі жыццё, волю і ўсемагутнасць.

Якое ж месца ў створанай альФарабі карціне займае чалавек? Што ў сусвеце ён здольны пазнаць? Сутнасць чалавека, лічыць альФарабі, у тым, што ён мае душу, якая цалкам іншая за цела. Нягледзячы на гэтае, душа залежыць ад цела. Разам з тым яна сама накіроўвае дзейнасць цела. Душы ўласцівы такія здольнасці, як адчуванне, разуменне, усведамленне прыгажосці і дасканаласці.

АльФарабі быў упэўнены, што галоўнай мэтай чалавечай дзейнасці з'яўляецца шчасце. Неабходнымі ўмовамі яго дасягнення выступаюць воля, свабода і веды. Менавіта яны дазваляюць зрабіць асэнсаваны выбар. Філосаф ужо разумеў значэнне сацыяльнакультурных фактараў для чалавечага пгчасця. Ён справядліва адзначаў, што шчасце магчымае толькі ў супольнай дзейнасці людзей. Філосаф пры гэтым указвае на супярэчнасць паміж абмежаванымі здольнасцямі асобных людзей і неабмежаванымі іх патрэбамі і робіць правільную выснову, што грамада дапамагае яе пераадольваць. АльФарабі звяртае ўвагу на значэнне для агульнай справы падзелу функцыяў асобных частак сацыяльнага цэлага, якія ўзаемна дапаўняюць адна адну.

Найбуйнейшым блізкаўсходнім філосафам быў Абу Алі ібн Сіна, болып вядомы ў Еўропе пад лацінізаваным імем Авіцэны. Нарадзіўся ён паблізу ад Бухары ў сям'і важнага саноўніка. Авіцэна быў надзвычай здольным вучнем. У дзесяць гадоў ён амаль на памяць ведаў Каран, лёгка арыентаваўся ў мусульманскім праве, меў прыкметныя поспехі ў вывучэнні матэматыкі, фізікі, логікі. Прадметам асаблівага захаплення будучага філосафа была "Метафізіка" Арыстоцеля. Паводле яго ўласных словаў, ён перачытаў гэты твор каля сарака разоў. Вялікае месца ў жыцці Авіцэны займала медыцына. Ен стаў бліскучым лекарам і выдатным тэарэтыкам медыцыны. Яшчэ сямнаццацігадовым юнаком ён вылечыў ад цяжкай хваробы эміра Бухары, які ўжо развітваўся з жыццём. Фундаментальная праца знакамітага вучонага "Канон медыцыны" шэраг стагодцзяў служыла настаўленнем для ўрачоў. Свае філасофскія погляды Авіцэна выклаў у шматлікіх кнігах, найбольш вядомай з якіх з'яўляецца "Кніга збаўлення", якая складаецца з 18 тамоў. За рознабаковую глыбокую і плённую навуковую дзейнасць Авіцэну празвалі "Князем вучоных".

Авіцэна трымаўся аптымістычнага погляду на магчымасці пазнання: чалавек цалкам здольны даследаваць свет і выяўляць ісціну. Услед за Арыстоцелем ён надае вялікае значэнне ў вывучэнні свету тэорыі матэрыі і формы. Індьшідуальнасць рэчаў філосаф звязвае з матэрыяльным субстратам, а ў форме бачыць агульны бок з'яваў. Рэальна форма існуе менавіта як агульнае ў адзінкавых рэчах. Затым у выглядзе абстрактных паняццяў яна пераходзіць у свядомасць чалавека. Апрача таго, вучоны дапускаў, што дзейнасны розум найбліжэйшай ад Зямлі касмічнай сферы нараджае ідэальныя формы, якія ўяўляюць нешта накшталт генетычнага коду. Укараняючыся ў матэрьно, яны абумоўліваюць з'яўленне пэўных рэчаў. Тэорыя траякага існавання універсаліяў стане некалькі пазней галоўнай крыніцай умеранага рэалізму.

Як вучоны з багатай прыродазнаўчай базай Авіцэна імкнецца даць аб'ектыўнае тлумачэнне прыродных з'яваў. 3 гэтай мэтай ён прапаноўвае ў межах рэлігійнай дактрыны адмысловае філасофскае тлумачэнне пэўнай незалежнасці матэрыяльных працэсаў ад звышпрыроднага пачатку.

Авіцэна пагаджаецца з думкай аб падзеле ўсяго быцця на абсалютна неабходнае бог і магчымае адзінкавыя рэчы. Неабходнасць існавання адзінкавых рэчаў адносная. Абсалютнае быццё вызначаецца супадзеннем сутнасці і існавання, г.зн., у яго няма патрэбы для свайго быцця ў нечым іншым. Не так у свеце адзінкавых рэчаў. Сутнасць кожнай з іх залежыць ад іншых рэчаў, з якімі яна ўзаемадзейнічае. Скразная сувязь рэчаў і з'яваў стварае бясконцы ланцуг прычыннасці. Даследуючы прычынныя адносіны, людзі раскрываюць салраўдную прыроду рэчаў.

Як жа зносяцца між сабой абсалютнае і адноснае быццё? Каб растлумачыць гэтае пытанне, Авіцэна звяртаецца да тэорыі эманацыі, але ўносіць у яе прынцыпова новыя элементы. Папершае, дзейнасць бога разглядаецца як безасабовы спантанны

працэс, які разгортваецца згодна з пэўнымі законамі. Такім чынам, дадзеная канцэпцыя вьгключае фатальную наканаванасць асобньгх падзеяў. А для чалавека яна прадугледжвае магчымасць пазнаваць гэтыя законы. Падругое, вучоны вьгказвае надзвычай смелую і адмысловую для рэлігійнага філосафа думку: матэрыя існуе паза межамі эманацыі. Яна савечная богу. Матэрыя, такім чьгнам, аказваеггда універсальнай магчымасцю. Без яе не можа ўзнікнуць ніводная рэч.

Разглядаемая канцэпцыя сведчыць аб наяўнасці ў ёй матэрыялістычных тэндэнцыяў. Дзейнасць бога абмяжоўваецца, а канкрэтныя працэсы прыроды падпарадкоўваюпда ўжо сваім законам, якія можна пазнаваць і якімі можна карыстацца.

Творчасць Авіцэны не абыходзіць праблемы чалавека. Знакаміты філосаф падкрэслівае, што чалавечая душа вьгконвае функцыі росту, руху і ўсведамлення. Адметнасць чалавека вызначаецца дзвюма галоўнымі сіламі ягонай дугпьі сузіральнай, якая пазнае, і практычнай, якая забяспечвае рух цела. 3 пазнаннем і ўдасканаленнем на гэтай аснове чалавека арабскі мысліцель звязваў і сэнс жыттдя.

Авіцэна разумеў, што, апрача пачуццёвага і рацыянальнага пазнання, ёсць яптчэ інтуіцыя непасрэднае бачанне ісціньі. Як сьш свайго часу ён не быў, аднак, пазбаўлены містычных уяўленняў. Інтуіцьгю філосаф разглядаў адасоблена ад інптьгх пазнавальных здольнасцяў. Гэта выразілася ў сцвярджэнні, нібыта святыя прарокі здольны напрасткі сузіраць ісціну.

ІбнРушд, лацінізаванае імя Авероэс, нарадзіўся ў Кордаве, горадзе на тэрыторыі Іспаніі, які на той час быў сталіцай заходняга халіфата. Авероэс глыбокі мысліцель, у творчасці якога істотна пашыраны матэрыялістычныя элементы тлумачэння з'яваў. Ён рупіўся даказаць незалежнасць філасофіі ад тэалогіі. Сувязь філасофіі і рэлігіі Авероэс бачыў у тым, пгто абедзве формы свядомасці разважаюць аб першай і найвышэйшай прычьше ўсяго існага, г.зн., з'яўляюпда светапоглядньгмі формамі. Але яны адрозніваюцца, справядліва заўважаў мысліцель, па спосабу асэнсавання свету. Філасофія імкнепда да строга лагічнай абгрунтаванасці думак. Між тым як рэлггія абапіраецца на возбразнае пазнанне, прадстаўленае ў свяшчэнных кнігах.

Авероэс прапануе нязвыклае вырашэнне стрыжнявога для сярэднявечнага светапогляду пытання: свет створаны ці ён існуе адвечна? Філосаф падвяргае вострай крьггыцы ідэю стварэння свету. Матэрыя самастойная, лічыдь ён, у адносінах да бога. Яна галоўная крьшіца і носьбіт усіх прыродных працэсаў і зменаў.

Свет, як і бог, існуе вечна. Яны ўяўляюць розныя субстанцьгі, якія максімальна ўдалены адна ад адной. У адрозненне ад прыроды бог увасабляе абс^алютную ўстошгівасць, яму не ўласцівыя ніякія змены, і ён не можа тварыць зменлівыя рэчы.

Бог Авероэса пазбаўлены антрапаморфных рысаў, сутнасць яго зводзіпда да функцыяў быць першарухавіком і першапрычьшай. У адносінах са светам ён выконвае задачу абуджаць тыя формы, што адвечна змяшчаліся ў матэрыі. У вьпгіку гэтага формы з патэнцыяльнага стану пераходзяць ў актуальнае існаванне. Прычым робгігь бог гэта не непасрэдна, а з дапамогай асобных інтэлігентных утварэнняў, глто знаходзяпда ў пастаянным руху. Відавочна, вучэнне Авероэса выразна абазначыла контуры пантэістычнай карціны свету.

Авероэс развівае палажэнне Арыстоцеля, што душа чалавека звязана з целам, як форма з матэрыяй. Паколькі душа заўсёды належыць канкрэтнаму целу і вызначае менавіта яго псіхічныя прыцэсы, пастолькі яна распадаепца са смерцю цела зггікае канкрэтная сувязь пачуццёвых вобразаў, памяці і страсцей.

Аднак з пачуццёвымі вобразамі філосаф звязвае толькі пасіўны розум, побач з якім ён прызнае існаванне актыўнага. Апошні носіць надьгндьгвідуальньі характар і з'яўляепда вечным. Пасля смерці цела ён далучаецца да безасабовага касмічнага інтэлекта. У такім тлумачэшгі няцяжка заўважыпь спробу анталагізаваць тэарэтычную здольнасць чалавечага розуму.

Авероэса цікавіць праблема чалавечай свабоды. Ён падвяргае пераканаўчай крытыцы два крайнія погляды боскай наканаванасці паводзінаў людзей і поўнай незалежнасці іх волі. Знакаміты філосаф даказвае, што дзеяшгі людзей не могуць быдь прадвызначаны знепгнімі сіламі, нават боскімі. Штодзённае жыдцё пераконвае: чалавек не камень, ад якога нічога не залежыць. Але неапраўданы і другі погляд, бьшдам чалавечая воля спрэс свабодная. Мы вымушаны лічыдца з грамадскімі абставінамі, нас часам падводзіць і ўласны тэмперамент. Авероэс упэўнены, птто ісціна знаходзіцца недзе паміж гэтымі крайнасцямі.

Канцэпцыя грамадства Авероэса носгць аргашстьгчньі характар. Ён заўважае, гпто ад нараджэння ў людзей розныя здольнасці, і лічыць гэта падставай для сацыяльнай дьіферэнцьіяцьіі. Падзел грамадскіх функцыяў з'яўляецца дабратворным для ўдзельнікаў пэўнай супольнасці.

Авероэс прад'яўляе высокія патрабаванні да надзеленага ўладай кіраўніка, адзначаючы, што той павінен валодаць шэрагам інтэлектуальных і фізічных вартасцяў і абавязкова абапірацца на законнасць.

Філосаф наблізіўся да асэнсавання вялікага значэння сацыяльнай структуралізацыі, размежавання грамадскіх функцыяў, ролі права і адказнасці ўлады. Але ў яго поглядах на грамадства яшчэ шмат наіўных меркаванняў і ўтапічных тлумачэнняў.

Блізкаўсходняя філасофія часоў сярэднявечча дала свету шэраг яркіх самабытных мысліцеляў. Яны збераглі творчыя здабыткі антычных аўтараў і пераасэнсавалі іх адпаведна з іншымі сацыяльнагістарычнымі ўмовамі. Абгрунтаваная імі ідэя самастойнасці філасофіі, выказаная неабходнасць улічваць натуразнаўчыя веды ў распрацоўцы філасофскіх тэорыяў, нарэшце, пантэістычнае бачанне свету акажуць вялікі ўплыў на развіццё сусветнай філасофіі. 3 канца XII ст. ініцыятыва ў развіцці філасофскай думкі пераходзіць з Блізкага Усходу ў Заходнюю Еўропу.

8. Росквіт i заняпад схаластьікі ў Заходняй Еўропе

У ХШ ст. схаластыка дасягае сваёй сталасці. Гэтаму спрыяў шэраг абставінаў, сярод якіх можна назваць хуткі рост сярэднявечных гарадоў, дзе канцэнтруюцца рамёствы і гандаль, істотнае паіпырэнне кола адукаваных людзей, якія мелі патрэбу ў разнастайных ведах. Вялікую ролю у развіцці філасофіі пачьшаюць адыгрываць універсітэты. Усё большае месца ў выкладанні тут займае арыстоцелізм балазе творы вялікага Стагірыта сталі добра вядомымі, дзякуючы наладжаным кантактам з Усходам. Належнае месца ў падрыхтоўцы шкаляроў адводзіцца і прыродазнаўчым дысцышгінам пераклады з арабскай мовы прыкметна ўзмацнілі навуковы патэнцыял універсітэтаў.

Разам з тым рост адукаванасці, знаёмства з працамі Арыстоцеля, творамі блізкаўсходніх філосафаў і даследчыкаў прыроды рабілі цалкам верагодным адыход ад дактрынальнага мыслення і пашырэнне вальнадумства, што, прьшамсі, і адбывалася. У такіх варунках царква імкнецца зрабіць арыстоцелізм прыдатным для рэлігіі. Лепш за іншых гэта ўдалося здзейсніць Фаме Аквінскаму, які стаў найбуйнейшым ў гісторыі схаластыкі філосафам. Намаганні філосафаў ў гэтым кірунку прыводзяць да змены парадыгмы з аўгусціянства на тамізм.

Фама быў сынам графа. Нарадзіўся ён паблізу ад італьянскага мястэчка Аквіна. У дзяцінстве Фама выхоўваўся ў манастыры МонтэКасіна. Некалькі гадоў ён вывучаў у Неапалітанскім універсітэце свабодныя мастацтвы. Затым семнаццацігадовы юнак становіцца манахам дамініканскага ордэна і працягвае адукацыю ў Парыжскім універсітэце.

Атрымаўшы грунтоўную падрыхтоўку, Аквінскі па заданні Рыма прымаецца за перапрацоўку арыстоцелізма ў духе хрысціянскакаталіцкага веравызнання. "Анёлаў доктар" такі тытул яму далі за мяккасць характару праяўляе вялізарную працаздольнасць. 3 невядомай еўралейскай схаластыцы грунтоўнасцю ён займаецца філасофскімі вышукамі. I хаця яму бракавала ўласных ідэяў, ён здзейсніў грандыёзны сінтэз. Аквінскі стварыў парадыгму, якая да гэтага часу дзейнічае ў каталіцкім светапоглядзе.

Тэарэтычная пазіцыя Аквінскага адзначаецца вялікай гнуткасцю. У дачыненні да філасофскай і рэлпійнай свядомасці гэта праявілася праз дэкларацьпо дзвюх ісцінаў. Навука і філасофія выводзяць ісціны з вопыту і розуму, а рэлігія знаходзіць іх у адкравенні. Але тут жа наглядаецца і спроба прыўзняць тэалогію над філасофіяй. Прынамсі, так гэта выглядае, калі гаворыцца, што вера пераўзыходзіць веды. Аргументамі служаць спасылка на цуды і сцвярджэнне, пгго чалавечы розум схільны памыляцца, а вера абапіраецца на абсалютную праўдзівасць бога. Вера носіць звышразумны характар і звязана з богаадкравеннем, тады як навуковыя і філасофскія веды вельмі недасканалае яе праяўленне. У канчатковым выпадку размова аб гармоніі веры і ведаў зводзіцца да падпарадкавання пазнання веры, а навука і філасофія абвяшчаюцца служанкамі тэалогіі.

Пазнанне аб'ектыўна. Але яно не можа ахапіць усяго. Аквінскі пераконвае, што толькі веры даступны такія таямніцы, як трыадзінства бога. А вось быццё бога, запэўнівае ён, можна даказаць ускосна з дапамогай розуму. Сам Фама карыстаецца для гэтага доказамі касмалагічнага тыпу, калі думка рухаецца ад прыроднага быцця да бога. Аснова доказаў узята ў Арыстоцеля. Аквінскі напаўняе доказы крэацыянісцкім зместам, падкрэслівае бясконцасць бога і канечнасць свету, чаго не было ў грэчаскага філосафа. Сутнасць доказаў зводзіцца да пяці пунктаў: бог гэта першарухавік, зыходная дзейсная прычына, абсалютная неабходнасць, найвышэйшая ступень дасканаласці, нарэшце, істота, якая накіроўвае ўсе рэчы і падзеі да пэўнай мэты.

Найбольш арыстоцелізм праглядаецца ў тэорыі быцця Аквіната. Зразумела, у Арыстоцеля бярэцца толькі тое, што адпавядае рэлігійнай дактрыне.

Аквінскі стварае іерархічны вобраз свету. Ніжні слой быцця самы шьфокі. Ён прадстаўляе нежывую прыроду. Вышэй надбудаваныя іншыя слаі, якія ахопліваюць расліны, жывёлаў і людзей. Вяршыняй усяго існага з'яўляецца бог.

У карціне свету Аквінскага арыстоцелізм пераллятаецца з платанізмам. Філосаф, у прыватнасці, адзначае, што існаванне бога прамы вынік ягонай сутнасці. У астатнім свеце інакш: сутнасць індывідуальнага быцця залежыць ад звышнатуральнай рэальнасці. Прычым сутнасць гэта вельмі істотна не выражае ўсяго асобнага, дзе змест вызначаецца матэрыяй. Сутнасць канкрэтызуецца праз форму, якая ўказвае на агульны змест рэчы. Кожная адзінкавая субстанцыя ўяўляе адмысловую сувязь матэрыі і формы. А вядучым бокам такога адзінства з'яўляецца форма.

Вучэнне Арыстоцеля Аквінскі выкарыстоўвае для падмацавання ідэі тварэння. Матэрыя разглядаецца ім як магчымасць з'яўлення канкрэтных рэчаў. У сапраўднасць яна пераходзіць праз актыўную дзейнасць формы, якая мае мэтавызначальны характар. Калі матэрыя гэта гранічная пасіўнасць і універсальная патэнцыяльнасць, то бог гэта найвышэйшая актыўнасць і гранічная актуальнасць.

Разумеючы, што нельга адмаўляць неабходнасць навуковага даследавання прьфодных з'яваў, Аквінат праводзіць думку, дзе канкрэтныя з'явы зусім не выступаюць вынікам непасрэднага боскага ўплыву. Існуюць натуральныя прычыны, якія носяць інструментальны характар. Яны адкрываюцца праз наш вопыт і розум. Бог карыстаецца натуральнымі прычынамі як сваімі прыладамі. Свабодная боская воля ажыццяўляецца ў згодзе з розумам. Бог дзейнічае адпаведна з прыродай саміх рэчаў. Ён не можа, налрыклад, парушыць закон супярэчнасці і нават ператварыць чалавека ў асла.

Тым не менш бог бесперапынна кіруе светам, хай сабе і з дапамогай інструментальных прычынаў. Такім чынам, "анёлаў доктар" дапускае распаўсюджане боскага прадбачання і наканавання на ўсе рэчы і чалавечыя падзеі. Гэта змякчаны фаталізм (лац. іаіаііз ракавы).

Услед за хрысціянскай дагматыкай Фама паўтарае, што існуе толькі адзін свет. Дадзены фенамен філосаф тлумачыць у святле сваёй парадыгмы так, быццам бог выбраў падчас тварэння менавіта гэтую магчымасць. Богам забяспечана пэўная гармонія створанага свету, а найболын яскравай яе праявай служыць іерархія розных слаёў існага.

Важнае месца ў сусветнай іерархіі адводзіцца Аквінатам чалавеку своеасаблівай субстанцыі, якая ўяўляе незвьшайнае двуадзінства душы і цела. Цела зусім не кайданы душы, пярэчыць Фама платонікам, а яе неабходнае дапаўненне. Душа размеркавана па ўсім целе. У кожнага з людзей яна ўнікальная, бо створана богам спецыяльна для яго. Можна гаварыць аб яе суразмернасці целу. Пазасмяротнае бесцялеснае існаванне душы з'яўляецца заганным. Вось чаму ў дзень страшнага суда душа зноў паяднаецца з целам. Надзелены душою чалавек мае розум і волю. Ён здольны ўсведамляць рэчаіснасць і здзяйсняць самастойныя ўчынкі. Тэорыя пазнання Арыстоцеля адкрывала шлях да вопытнага даследавання рэальнасці. Гэта прыцягвае Аквінскага. Ён спрабуе спалучыць яе з тэалагічнай дактрынай. У выніку тэорыя Арыстоцеля перакручваецца. Атрыманы гібрыд можна абазначыць як спекулятыўны эмпірызм.

Ніжні ўзровень пазнання Фама адводзіць знешнім пачуццям, якія выяўляюць мноства прыкметаў індывідуальных рэчаў. Атрыманы матэрыял апрацоўваецца ўнутранымі пачуццямі памяццю, уяўленнем і г.д. На гэтым узроўні ўсталёўваецца прасторавачасавы лад сярод хаосу атрыманых дадзеных. Затым наступае апрацоўка матэрыяла розумам. Гэта ўжо болып высокі ўзровень пазнання. Тут адбываецца абстрагаванне ад малазначных індывідуальных рысаў рэчаў і высвятленне іх відавых і родавых формаў. "Анёлаў доктар" вылучае сапраўды важныя моманты працэсу пазнання, прасочвае нёкаторыя сувязі паміж рознымі ўзроўнямі пазнання. А яго залежнасць ад рэлігійнага светапогляду праяўляецца ў думцы, што розум валодае некаторымі давопытнымі прынцыпамі, якія ўкарэнены богам.

Фама развівае ідэю прамежкавага становішча чалавека ў космасе паміж жывёлай і анёламі. Цела звязвае людзей з прыродай. Існаванне чалавека магчыма толькі пры пэўным задавальненні натуральных патрэбаў. Асновай зямной дзейнасці людзей выступае воля. Кожны чалавек зусім натуральна імкнецца да шчасця. А каб яго дасягнуць, неабходна валодаць пэўнымі ведамі.

Але ў чалавека ёсць яшчэ і нябесная прызначэнне гэта шлях да бога. Яно немагчымае, калі не кіравацца найвьнпэйшымі каштоўнасцямі. Вось чаму чалавек павінен не проста дзейнічаць, а заўсёды імкнуцца да дабра і пазбягаць зла. Гэта магчыма, паколькі людзі валодаюць свабоднай воляй. Прызнанне адноснай самастойнасці людзей азначала некаторае абмежаванне ўвогуле фаталістычнай канцэпцыі Аквінскага.

Цікавыя заўвагі знаходзім у Аквіната і наконт грамадскага жыпдя людзей. Так, ён адзначае, што іх супольная дзейнасць мае пэўны лад, які выражаны ў розных правах. Фама вылучае тры разнавіднасці правоў вечнае, натуральнае і чалавечае права. Першае звязана з прынцьшамі боскага кіравання светам. Другое ўласціва ўсім жывым істотам, і яго законы нязменны. Трэцяе існуе толькі ў грамадстве. Законы гэтага права ўвесь час мяняюцца. Падпарадкаванне праву неабходная ўмова паспяховай грамадзянскай дзейнасці. Дзяржава, лічыць Аквінскі, існуе, каб забяспечыць агульны дабрабыт. Грамадскі лад патрабуе наяўнасці ў ёй розных саслоўяў. ІІІматстайнасць дасканаласцяў, якімі валодаюць саслоўі, павялічвае ўстойлівасць усяго грамадства. Лепшай формай дзяржавы ён прызнае манархію. Кіраўнік дзяржавы павінен ствараць належныя ўмовы для захавання міру і падтрымкі дабрадзейнага жыпдя грамадзянаў. Калі ж улада вьжарыстоўваецца ім ва ўласных інтарэсах, тады народ мае права на паўстанне і звяржэнне тырана.

Аквінскі прыхільнік падпарадкавання свецкай улады ўладзе духоўнай. Царква, на яго думку, павінна ажыццяўляць кантроль над ідэалагічнымі працэсамі ў грамадстве.

У 1323 г. Фама быў абвешчаны святым. Яго вучэнне паступова становіцца афіцыйнай дактрынай каталіцкай царквы. Тамізм аказвае значны ўплыў і на сучасную грамадскую свядомасць гэтай часткі хрысціянства.

Пошукі іншага ўзору. Духоўнае жыццё сярэдявечнай Еўропы не было аднастайным. Тут знаходзілася нямала прыхільнікаў розных ерэтычных рухаў асабліва моцным быў у разглядаемы перыяд рух катараў. Сур'ёзная апазіцыя тамізму складваецца ва універсітэтах. Адметнай рысай новых кірункаў з'яўляецца імкненне болын цесна звязаць агульны філасофскі аналіз з даследаваннем прыватных праблемаў.

Нарастанне крытычнага духу філасофіі аб'ектыўна вяло да аслаблення пазіцыяў схаластыкі. Пазней яна паступова прыходзіць у заняпад. У межах самой сярэднявечнай філасофіі знайшліся сілы для яе самаадмаўлення, што не дзіўна філасофская свядомасць па сваёй сутнасці не церпіць застою. Пошукі новага ўзору філасофіі павярнулі вектар тэарэтычнага аналізу ў бок свецкага асэнсавання з'яваў і наблізілі прыход эпохі Адраджэння.

Самабытным мысленнем вылучаўся Роджар Бэкан, які выступіў з рашучай крытыкай схаластыкі. "Дзіўным доктарам" называлі яго сучаснікі. Ён не прызнаваў аўтарытэтаў, аспрэчваў шэраг палажэнняў папулярнага тады тамізму. Бэкан валодаў некалькімі мовамі, быў выдатным прыродазнаўцам і матэматыкам.

Вялікае значэнне надаваў "дзіўны доктар" доследнаму вывучэнню з'яваў. Тут у яго былі значныя поспехі. Ён аўтар закону адлюстравання і пераламлення святла. Ім вьжазана думка, што можна пабудаваць павозкі, караблі і лятальныя апараты, якія будуць рухацца самі. Меліся і іншыя навуковыя адкрыцці і незвычайныя здагадкі. Натурфіласофскія даследаванні разіюйдвалі спекулятыўнасузіральны, адцягнутьі ад шматкаляровага быцця прыроды і грамадства схаластычны спосаб мыслення. Невыпадкова эксперыменты Бэкана выклікалі падазронасць у кансерватыўнага кіраўніцтва царквы. Яму было забаронена працягваць доследы, апісваць іх і перадаваць інтттым.

Устоі схаластыкі падточваліся таксама іншым тлумачэннем прадмета філасофіі і яе функцыяў. Дунс Скот лічыў, што філосаф павінен засяроджавацца найперш на даследаванні саміх формаў, метадаў і магчымасцяў мыслення. Ён не згаджаецца з Аквінскім наконт службовай ролі філасофіі. Паводле яго разумення, філасофія тэарэтычная дысцыпліна. Яна спасцігае свет розумам. А тэалогія аперуе практычнымі ведамі, звязанымі перад усім з чалавечай мараллю. Гэта значны крок насустрач вызваленню філасофіі.

Радыкальную пазіцыю ў размежаванні філасофіі і тэалогіі займае Уільям Акам. Дакладна вывераная аргументацыя і гнуткасць выказванняў прынеслі яму славу непераможнага палеміста. Акам канчаткова аформіў тэорьпо дзвюх ісцінаў. Вера і веды, тэалогія і філасофія грунтуюпда на сваіх адмысловых законах. Філасофія нейтральная адносна тэалогіі.

Акам быў паслядоўным прыхільнікам наміналізму, з якога вьпгікае, што аснову ведаў складае адзінкавы вопыт, а ён нічога не паведамляе аб сутнасці бога. Рэальна мы заўсёды маем справу з канечнымі з'явамі. Між тым тэолаг пад імем бога разумее актуальна бясконцую персону. Гэта значьшь, што нельга раскрыць іррацыянальнае паняцце бога натуральным шляхам.

Наміналізм Акама рассоўваў гарызонты пазнання. Знакаміты майстар спрэчкі рашуча разбурае вялікую схільнасць схаластаў да псеўдаабагульненняў, выклікаўшых з'яўленне ўяўных паняпдяў. "Не памнажай сутнасцяў без крайняй неабходнасці," прызываў філосаф. Гэты афарызм трапна выразіў метад, які атрымаў назву "лязо Акама". Яе вострае лязо адсякала чыста славесную "вучонасць", пазбаўляючыся ад беззмястоўных паняццяў.

Зроблены экскурс у гісторьгю сярэднявечнай філасофіі паказвае, пгто яна ўяўляе сабою ўнікальны тьш тэарэтычнага светапогляду, сутнасць якога ў рэфлексіі над фенаменамі рэлігійнай свядомасці. Яе плён найбольш гграявіўся ў наступным. Папершае, бьшо істотна папгьфана праблемнае поле філасофіі: у сферу яе аналізу ўваходзідь асэнсаванне веры, сутнасш, існаваішя як такіх і г.д. Падругое, фармуепда паняцце "унутранага" чалавека, якое адлюстроўвае сукупнасць экзістэндыяльных элементаў індьшідуальнага быцця людзей. Патрэцяе, вывучаецца і ўдакладняецца сістэма пазнавальнай дзейнасці чалавека. Пачацвертае, усведамляецца лінейны характар разгортвання гісторыі чалавечага грамадства.

Развіццё сярэднявечнай філасофіі працэс вельмі супярэчлівы. Апагеем развіпдя сярэднявечнай філасо4)іі стала позняя схаластыка. Ею былі асвоены і перапрацаваны ўсе большменш значныя папярэднія ідэі. Багатыя інтэлектуальныя рэсурсы дазволілі стварыдь маштабную тамістскую канцэпцыю, якая і цяпер працягвае сваё існаванне. Дасягнуўшы сталасці, схаластыка дае жьшцё новым філасофскім ідэям, а сама паступова прыходзіць у заняпад. Крытьгкай схаластыкі распачалася радьжальная пераацэнка каштоўнасцяў сярэднявечнай цывілізацыі, што падрыхтавала духоўную глебу для пераходу гісторыі на новы віток развіцця.

Выкарыстаная літаратура

“Гісторыя філасофіі” пад рэдакцыяй Ч.С. Кірвеля. (Гродна 1997 г.)