Рэферат выканаўца: ст. 1 курса Бондар Л.А.
Беларускі дзяржаўны універсітэт
Мінск, 2002
Музыка (ад грэчаскага – мастацтва муз) – мастацтва, якое адлюстроўвае рэчаіснасць у гукавых вобразах. Здольная глубока ўплываць на эмацыянальны настрой чалавека, музыка здаўна выкарыстоўваецца з грамадска-выхаваўчай і арганізуючай мэтай і адначасова служыць задавальненню эстэтычных патрэб грамадства. Каштоўнасць музычнага твора вызначаецца прагрэсіўнасцю ідэйнага зместу і мастацкай дасканаласцю яго вобразнага ўвасаблення.
Музычныя вобразы даюць абагульненае адлюстраванне з'яў рэчаіснасці і ў той жа час яны канкрэтна-гістарычныя – раскрываюць тыповыя, сацыяльна-акрэсленыя характары людзей, карціны прыроды, жыццё народа, краіны ў пэўную эпоху.
Першаасновай прафесіянальнай музычнай культуры і крыніцай яе нацыянальнай акрэсленасці з'яўляецца народ.
У дакласавым грамадстве музыка мела дапаможнае значэнне, была неад'емнай ад працоўных працэсаў і магічных дзействаў. Самавызначэнне музыкі як асобнага мастацтва адбывалася паступова, у непарыўнай сувязі з эвалюцыяй формаў працы і побыту.
Беларуская музыка ў дакастрычніцкі перыяд развівалася пераважна ў форме вуснай народнай творчасці.
Народная музыка (музычны фальклор, вакальная і музычна-інструментальная народная творчасць) развівалася ў непарыўнай сувязі з працоўная дзейнасцю чалавека, з грамадскім побытам. Творы народнай музыкі ўзнікаюць на аснове мастацкіх традыцый, адлюстроўваючы калектыўна выпрацаваныя эстэтычныя прынцыпы працоўнага народа. У працэсе вуснай перадачы твораў кожнае пакаленне удзельнічае ў іх адборы і шліфоўцы. Абагульняючы і заоўваючы вопыт многіх пакаленняў, народная музыка мае вялікае эстэтычнае, пазнавальнае і выхаваўчае значэнне. Музычны фальклор – аснова нацыянальнага музычнага стылю, вызначальная крыніца прафесійнай кампазітарскай музыкі і канцэртнай творчасці самадзйных музычных калектываў.
Асноўныя галіны беларускай народнай музыкі – песнятворчасць. Яна характэрызуецца, перш-наперш, жанравай разнастайнасцю і багаццем меладычных тыпаў традыцыйных каляндарна-земляробчых і сямейна-абрадавых песень (развіты цыкл жніўных, веснавыя, восеньскія, валачобныя, калядныя, шчадроуныя, вясельныя, хрэсьбійныя). Тыповыя беларускай народнай музыцы і спецыфічныя напевы лірычных песень, якія не звязаны з абрадамі ці звычаямі, але ў розных мясцінах прымяркоўваюцца да пэўнага часу ці абставін: зімовыя, праполачныя, калі жывёлу пасуць, калі ідуць у грыбы. Больш позні гістарычны пласт - песні з ярка індывідуалізаванымі напевамі, пазбаўленыя ўсякага прымеркавання: любоўна-лірычныя, сямейна-бытавыя, баладныя, сацыяльная лірыка (казацкія, батрацкія, салдацкія, рэкруцкія).
Песенная і інструментальная творчасць беарусаў узнікла ў далёкай старажытнасці. Цяжкае жыццё прыгнечанага народа ў дарэвалюцыйнай Беларусі адбілася на лёсе нацыянальнай культуры - жывапісу, літаратуры, музыкі. На працягу стагоддзяў пераважаючай формай беларускай мастацкай творчасці была народная творчасць – песні, інструментальныя найгрышы, прыказкі, прымаўкі, казкі. Асаблівай любоўю заўсёды карысталася песня. Народ раскрыў у іх свой талент і мудрасць, свае адносіны да сацыяльнай рэчаіснасці, да людзей і прыроды.Са змяненнем жыцця народа, грамадскага ўкладу змяняўся і змест песень. Ва ўмовах феадальнага прыгнёту беларускі народ склаў песні пра гора і пакуты, пра нянавісць да прыгнятальнікаў, пра барацьбу за шчаслівае жыццё.
Шырыня тэматыкі старажытных беларускіх народных песень выклікала і разнастайнасць іх жанраў і відаў. Напрыклад, свабодалюбівы характар беларускага народа, яго мужнасць, адвага адлюстраваны ў героіка-эпічных песнях казацка-сялянскай вольніцы, журба і роздум – у дзявочых і жаночых лірычных песнях, нястрымная весялосць і радасць – у танцавальных песнях.
У беларускай дарэвалюцыйнай народнай песеннай творчасці можна выдзеліць наступныя віды песні: каляндарна-абрадавыя, сямейна-абрадавыыя, сямейна-бытавыя, любоўна-лірычныя і песні сацыяльнага пратэсту.
Каляндарна-абрадавыя песні. Яны звязаны з рознымі відамі сельскагаспадарчых работ,з народнымі святамі земляробчага каляндара. Каляндарныя песні падзяляюцца на веснавыя, летне-асеннія і зімовыя.
Сямейна-абрадавыя песні.Сюды ўваходзяць песні, якія выконваюцца на сямейных урачыстасцях з поваду нараджэння дзіцяці, вясельныя, пахавальныя плачы, галашэнні.Песні-плачы і галашэнні адлюстроўвалі не толькі няўцешнае гора па памершых сваяках, але і цяжкае беспрасветнае жыццё беднякоў у ярме памешчыкаў-прыгоннікаў.
Найбольш значны пласт беларускага музычнага фальклору складаюць песні сямейна-бытавыя, любоўна-лірычныя, песні сацыяльнага пратэсту.У гэтых песнях увасоблены розныя бакі жыцця і быту беларускага народа, яго спадзяванні, барацьба за асабістае шчасце,адносіны да прыгнятальнікаў.
Беларуская народная інструментальная музыка, як і вакальная, узнікла ў даўнія часы.Жанры яе разнастайныя: пастуховыя найгрышы, паляўнічыя сігналы, танцавальныя мелодыі. З даўніх часоў былі вядомы інструментальныя танцавальныя найгрышы “Мяцеліца” і “Галубок”.
Значнае месца ў беларускай інструментальнай музыцы займае танцавальная музыка. У танцах, як і ў песнях, беларускі народ выказваў думкі чалавека, яго настроі і пачуцці. Многа ёсць танцаў, якія адлюстроўваюць працоўныя працэсы: ”Лянок”, “Шавец”, ”Таўкачыкі” і іншыя.
Народная песня – аснова нацыянальнага беларускага прафесіянальнага музычнага мастацтва.
Беларускія кампазітары шырока выкарыстоўваюць ў сваіх творах мелодыі народных песень і танцаў. Беларускія народныя мелодыі з’яўляюцца асновай іх
музычнай мовы. Народныя тэмы сустракаюцца ўжо ў першых творах беларускай пра-
фесіянальнай музыкі 20-х гадоў.Так, у Сімфаньеце “Беларускія малюнкі” М.Чуркіна, якая апявае родны край, беларускую прыроду, выкарыстоўваюцца сапраўдныя народ-ныя песні – лірычныя, танцавальныя, жартоўныя і іншыя. У Фартэпіянным квінтэце М.Аладава, які малюе карціны народнага жыцця Беларусі, гучаць тэмы і меладычныя звароты карагоднай, танцавальнай песні. У працэсе развіцця беларускай прафесіяналь-най музыкі ў 30-я гады, у ваенны і пасляваенны перыяды народная песня і танец шыро-ка і разнастайна выкарыстоўваюцца беларускімі кампазітарамі ў операх, кантатах,хо-рах, сімфанічных і камерна-інструментальных творах, у апрацоўках для голасу сола з суправаджэннем, у творах для аркестра народных інструментаў.
Народнае музычнае мастацтва – невычарпальная крыніца прафесіянальнай творчас-ці. Для таго каб захаваць народную музыку, яе трэба запісаць, вывучыць. Гэта ўсведам-лялі прафесіянальныя беларускія паэты, літаратары, музыканты, этнографы-фалькла-рысты. Плённую работу па даследаванню беларускай народнай музыкі ў дарэвалюцый-ны перыяд прарабілі З.Радчанка, П.Шэйн, М.Янчук, П.Сакальскі і іншыя. Беларускія савецкія кампазітары аддаюць многа ўвагі вывучэнню народнай музычнай творчасці. Асабліва многа песень сабралі і апрацавалі М.Чуркін, М.Аладаў, Я.Цікоцкі, Р.Пукст.
Чатырохтомнае выданне “Беларускія народныя песні” Р.Шырмы ўключае сістэма-тызаваныя па жанрах песні – любоўныя, бытавыя, веснавыя, калядныя, батрацкія,рэк-руцкія, салдацкія, казацкія і іншыя. Гэта праца прадстаўляе вялікую мастацкую і наву-ковую цікавасць для музыкантаў і кампазітараў.
Да Кастрычніцкай рэвалюцыі беларусы не мелі сваёй прафесійнай музыкі,кампазітар-скай школы, опернага тэатра, нацыянальных музычных калектываў. Ва ўмовах сацы-яльнага і нацыянальнага прыгнёту талент беларускага народа быў скаваны, не меў маг-чымасцей для развіцця. Звяржэнне ўлады памешчыкаў і капіталістаў, перамога працоў-ных мас стварылі выключна спрыяльныя ўмовы для росквіту ўсіх матэрыяльных і ду-хоўных сіл беларускага народа.
У першыя ж гады Савецкай улады ў многіх гарадах Беларусі ствараюцца дзяржаў-ныя вышэйшыя і сярэднія навучальныя ўстановы, музеі, драматычныя тэатры, музыч-ныя школы і тэхнікумы. У 1918 г. у Віцебску і Гомелі, а ў 1919 г. у Мінску адкрываюц-ца народныя кансерваторыі. Педагогі і навучэнцы музычных навучальных устаноў пра-водзяць вялікую работу па прапагандзе музычнага мастацтва, арганізоўваюць канцэр-ты, вечары камернай і сімфанічнай музыкі.
Узнікаюць самадзейныя і прафесіянальныя харавыя і танцавальныя калектывы. Вя-лікую вядомасць у рабочых клубах і воінскіх падраздзяленнях атрымалі хор пад кіраў-ніцтвам У.Тэраўскага і Дзяржаўны хор пад кіраўніцтвам В.Яфімава. Поспехам у 20-я гады карысталіся драматычныя і музычныя спектаклі Першага Беларускага дзяржаўна-га тэатра (цяпер – Беларускі дзяржаўны тэатр імя Янкі Купалы). Былі ажыццёўлены пастаноўкі спектакляў “На Купалле” М.Чарота, “Машэка” і “Кастусь Каліноўскі” Е Мі-ровіча, оперы “Русалка” А.Даргамыжскага і інш.
Значнае ажыўленне ў музычнае жыццё беларускай сталіцы ўнёс Мінскі музычны тэх-нікум, адкрыты ў 1924 г. Оперны і камерны класы, а таксама студэнцкі сімфанічны аркестр тэхнікума праводзілі вялікую музычна-асветную і канцэртную работу. Оперны клас тэхнікума паставіў некалькі оперных спектакляў.
У 30-я гады, гады ўздыму Беларусі, адбываецца далейшае развіццё нацыянальнай му-зычнай культуры.
У 1930 г. у Мінску ствараюцца Дзяржаўны народны аркестр БССР і на аснове опер-нага класа музычнага тэхнікума – Дзяржаўная студыя оперы і балета. У 1933 г. быў створаны Беларускі дзяржаўны тэатр оперы і балета. Адкрыццё тэатра з’явілася знамя-нальнай падзеяй у музычным жыцці нашай рэспублікі, каштоўным укладам у культур-нае будаўніцтва.
Оперная трупа тэатра, у склад якой увайшлі многія выхаванцы студыі, за кароткі тэр-мін развучыла рад оперных і балетных твораў рускіх, зарубежных і савецкіх кампазіта-раў. На сцэне тэатра былі пастаўлены оперы «Князь Игорь» А.Барадзіна, «Евгений Оне-гин» П.Чайкоўскага, «Царская невеста» М.Рымскага-Корсакава, «Риголетто» Д.Вердзі, «Кармен» Ж.Бізэ, «Севильский цирюльник» Д.Расіні, «Тихий Дон» І.Дзяржынскага, «Лебединое озеро» П.Чайкоўскага, «Бахчисарайский фонтан» Б.Асаф'ева.
Дзейнасць тэатра оперы і балета ўзняла музычную культуру беларускага народа на новы, больш высокі ўзровень, далучыла сотні тысяч слухачоў да класічнай і савецкай музыкі, стымулявала творчую работу беларускіх кампазітараў над стварэннем нацыянальнага рэпертуару.
У 1932 г. адкрываецца Беларуская дзяржаўная кансерваторыя,якая стала кузняй кад-
раў кампазітараў, спевакоў, артыстаў сімфанічнага і народнага аркестраў. У кансерва-торыі ў 30-я гады вучыліся вядомыя кампазітары А.Багатыроў, У.Алоўнікаў, В.Яфімаў, Д.Лукас, П.Падкавыраў і інш.
У 1937 г. у Мінску адкрываецца Беларуская дзяржаўная філармонія. Яе праца са-дзейнічала росквіту музычнага жыцця рэспублікі, стварэнню спрыяльных умоў для росту нацыянальных выканаўчых сіл.
Яркім паказчыкам культурнага будаўніцтва ў нашай рэспубліцы з’явілася стварэн-не нацыянальнай кампазітарскай школы. Зараджэнне беларускай прафесіянальнай му-зыкі адносіцца да 20-х гадоў. У сваім развіцці прафесіянальная музыка абапіралася на традыцыі беларускай народнай музычнай творчасці, на дасягненні рускай класічнай му-зыкі, на вопыт і поспехі іншых кампазітараў. Ад прасцейшых апрацовак нацыянальных мелодый песень і танцаў беларускія кампазітары прыйшлі да стварэння сімфоній, опер і балетаў.
Першымі беларускімі савецкімі кампазітарамі былі М.Чуркін, М.Аладаў, Я.Цікоцкі, А.Туранкоў, Р.Пукст.
Ужо для першага перыяду развіцця беларускай прафесіянальнай музыкі характэрна імкненне ахапіць розныя жанры музычнай творчасці. Сярод музычных твораў 20-х га-доў сустракаем масавую песню, апрацоўкі беларускіх народных мелодый, рамансы, ка-мерна-інструментальныя, сімфанічныя творы і нават оперы. У 1925 г. М.Чуркін стварыў Сімфаньету “Беларускія малюнкі” – твор для сімфанічнага аркестра, а яшчэ раней, у 1922 г., - оперу “Вызваленне працы”. У 1927 г. М.Аладаў напісаў оперу “Тарас на Парнасе”. Да таго ж часу адносіцца стварэнне Першай сімфоніі Я.Цікоцкім, рамансаў, масавых песень, апрацовак народных мелодый А.Туранковым, М.Аладавым, Н.Сакалоўскім, У.Тэраўскім, І.Любанам.
У 30-я гады адзначаецца далейшае развіццё прафесіянальнай музычнай творчасці. Гэтаму ў многім садзейнічала стварэнне ў Мінску ў 1932 г. беларускага аддзялення Саюза савецкіх кампазітараў.
Значны ўклад ў беларускую прафесіянальную музыку ўнёс ў гэтыя гады кампазітар В.Залатароў, вучань М.Балакірава, М.Рымскага-Корсакава. З 1932 па 1941 г. ён кіраваў класам кампазіцыі ў Беларускай дзяржаўнай кансерваторыі і падрыхтаваў за гэты час цэлую плеяду маладых таленавітых кампазітараў.
У 30-я гады назіраецца ўзбагачэнне жанраў беларускай музыкі. Кампазітары звяртаюцца да стварэня опер і балетаў на нацыянальныя сюжэты, пішуць сімфоніі, кантаты, песні на актуальныя тэмы. К канцу 30-х гадоў былі створаны і пастаўлены на сцэне Беларускага дзяржаўнага тэатра оперы і балета оперы “Міхась Падгорны” Я.Цікоцкага, “У пушчах Палесся” А.Багатырова, “Кветка шчасця” А.Туранкова, балет ”Салавей” М.Крошнера.
У даваенныя гады ўзнікла многа масавых песень аб Радзіме, аб калгасным жыцці, Чырвонай арміі: “Бывайце здаровы” І.Любана, “Вечарынка ў калгасе” С.Палонскага.
У перадваенныя гады актывізавалася навуковая, фалькларыстычная дзейнасць беларускіх музыказнаўцаў – прапагандыстаў нацыянальнай музыкі.
К пачатку 40-х гадоў музычная культура беларускага народа дасягнула высокага ўзроўню.
Беларускі народ адным з першых уступіў у барацьбу з фашысцкімі захопнікамі. Дзейнасць драматычных і оперных тэатраў, філармоніі, музычных навучальных устаноў часова перапынілася. У гэты час у творчасці беларускіх кампазітараў на ўвесь голас прагучала патрыятычная тэма, тэма Радзімы, гераічнай барацьбы савецкага народа з фашыстамі.
Асаблівае месца ў іх творах заняла тэма партызанскага руху Беларусі, які стаў грознай сілай у тыле ворага. Сярод твораў, прысвечаных гэтай тэме, вызначаюцца опера “Алеся” Я.Цікоцкага, кантата “Беларускім партызанам” А.Багатырова, сімфанічная паэма “З дзённіка партызана” і сімфонія-балада “У суровыя дні” М.Аладава, песні і рамансы А.Багатырова, М.Аладава, Я.Цікоцкага, Р.Пукста, С.Палонскага,І.Любана. Усе гэтыя творы заклікалі да барацьбы з фашысцкімі захопнікамі, выхоўвалі ў людзей мужнасць,усялялі веру ў перамогу.
У гады вайны велізарную канцэртна-выканаўчую работу ў прыфрантавых раёнах і ў тыле праводзілі артысты Беларускага дзяржаўнага тэатра оперы і балета. Сіламі беларускіх артыстаў у Маскве ў 1942 г. былі пастаўлены ўрыўкі з нацыянальных беларускіх опер. У гады вайны многа беларускіх артыстаў працавала ў Дзяржаўным тэатры оперы і балета ў г. Горкім. Плённую канцэртную работу ў гады вайны праводзіў і Беларускі ансамбль песні і танца, кіруемы Р.Шырмай.
Нягледзячы на цяжкія выпрабаванні ваеных гадоў, дзеячы мастацтва Беларусі працягвалі будаваць нацыянальную музычную культуру.
К канцу ліпеня 1944 г. Беларусь была поўнасцю вызвалена ад нямецкіх акупантаў.
Вельмі хутка ў рэспубліцы было адноўлена музычна-канцэртнае і тэатральнае жыццё, дзейнасць музычных навучальных устаноў. У разбураныя гарады вярнуліся пісьменнікі, кампазітары, артысты драматычных і оперных тэатраў, музыканты. У вельмі кароткі тэрмін у рэспубліцы было адноўлена гаспадарча-эканамічнае жыццё. Ужо ў снежні 1944 г. Беларускім дзяржаўным тэатрам оперы і балета была пастаўлена опера “Алеся” Я.Цікоцкага.
У пасляваенны перыяд беларуская музыка дасягнула новых ідэйных і мастацкіх вышынь. Саюз кампазітараў БССР папоўніўся маладымі кампазітарамі – выпускнікамі Беларускай дзяржаўнай кансерваторыі. Сярод іх – Г.Вагнер, Э.Тырманд, Ю.Семяняка, Я.Глебаў, У.Чараднічэнка, Р.Бутвілоўскі, Д.Смольскі, Я.Дзягцярык, І.Лучанок і іншыя. Многае было зроблена для развіцця нацыянальнай оперы,балета, сімфоніі, кантаты, інструментальнай і харавой музыкі, масавай і сольнай песні,рамансаў.
Значнае месца ў музычнай творчасці пасляваенных гадоў заняла тэма гістарычнага мінулага беларускага народа, якая пераклікалася з падзеямі Вялікай Айчыннай вайны. Гэтая тэма знайшла ўвасабленне ў буйных музычна-сцэнічных творах – операх “Кастусь Каліноўскі” Д.Лукаса, “Андрэй Касценя” М.Аладава, “Яснае світанне” А.Туранкова, а таксама ў кантатах “Беларусь” А.Багатырова, “40 год” М.Аладава і інш.
Далейшае развіццё ў музычнай творчасці атрымала тэма Вялікай Айчыннай вайны.
Яна ўвасоблена ў операх “Марынка” Р.Пукста, “ Дзяўчына з Палесся” Я.Цікоцкага, у сімфанічных творах “Партызанская быль” У.Алоўнікава, “Вечна жывыя” Г.Вагнера, у кантаце “Памяці Канстанціна Заслонава” Ю.Семянякі, у шматлікіх масавых, сольных і харавых песнях.
Тэме мірнай стваральнай працы людзей прысвяцілі свае творы Я.Цікоцкі, У.Алоўнікаў, М.Аладаў, П.Падкавыраў, І.Кузняцоў. Яркае адлюстраванне ў музыцы атрымала тэма барацьбы за мір і дружбу паміж народамі. Гэтая тэма лягла ў аснову Чацвёртай сімфоніі Я.Цікоцкага, сімфанічнай сюіты “Песні міру” У.Алоўнікава, вялікай колькасці песень.
У музычнай творчасці 50-х гадоў яшчэ больш узмацнілася імкненне да адлюстравання сучаснай тэмы, вобразаў, сюжэтаў, звязаных з жыццём, бытам людзей.
У гэтыя гады прыкметна павысілася прафесіянальнае майстэрства кампазітараў, яшчэ больш трывалай стала іх сувязь з нацыянальнай народнай творчасцю, з рэалістычнымі традыцыямі рускай класічнай і савецкай музыкі. Пастаянная сувязь з народам узбагачала кампазітараў, дапамагала ім адшукваць хвалюючыя, актуальныя тэмы для сваіх твораў.
Беларускія музыказнаўцы, фалькларысты больш актыўна сталі выступаць з лекцыямі, дакладамі аб музыцы перад насельніцтвам, па радыё і тэлебачанню. У друку ўсё часцей сталі з’яўляцца работы аб беларускай прафесіянальнай і народнай музыцы.
Некаторыя творы беларускіх кампазітараў у гэтыя гады атрымалі ўсесаюзную аўдыторыю, сталі выконвацца ў канцэртных залах Масквы і іншых гарадоў.
Вялікіх мастацкіх поспехаў у пасляваенныя гады дасягнула выканаўчае майстэрства Беларусі. Шырокую вядомасць у нашай краіне атрымалі Дзяржаўная акадэмічная харавая капэла БССР і Дзяржаўны народны хор БССР.
Дасягненні беларускіх кампазітараў і музыкантаў былі высока ацэнены грамадскасцю яшчэ ў 1955 г. на Другой дэкадзе беларускага мастацтва ў Маскве. Многія кампазітары і выканаўцы былі ўдастоены ганаровых званняў і ўзнагарод.
У гэты перыяд былі створаны балеты “Святло і цені” Г.Вагнера і “Мара” Я.Глебава, Першая і Другая сімфоніі Л.Абеліовіча, песні “Абеліскі” Д.Смольскага і “Памяць сэрца” І.Лучанка.
Сярэдзіна 60-х гадоў натхніла дзеячаў беларускага мастацтва на стварэнне твораў, якія вызначаюцца глыбінёй і праўдзівасцю адлюстравання жыця, сілай ідэйнага пафасу, высокім мастацкім майстэрствам. У гэты перыяд было напісана многа цікавых, сталых у мастацкіх адносінах твораў. Сярод іх трэба назваць балет “Альпійская балада” Я.Глебава, балет “После бала” і тэлеоперу “Ранак” Г.Вагнера, Трэцюю сімфонію Л.Абеліовіча, вакальна-сімфанічную паэму “Па дарогах барацьбы і перамог”, Восьмую і Дзевятую сімфоніі М.Аладава, кантаты “Беларускія песні” А.Багатырова і “Светлы шлях” І.Кузняцова, “Святочную уверцюру” Д.Камінскага, сімфанічную паэму “50 год” Я.Цікоцкага.
З’яўленне таленавітых твораў у 60-я гады – вынік актыўнага звароту беларускіх кампазітараў да сучасных тэм, дабратворнага ўплыву лепшых традыцый савецкай музыкі. Увасабленне сучасных тэм у музычных творах прывяло да ўзбагачэння выяўленчых сродкаў, расшырэння жанравага і вобразнага зместу беларускай музыкі.
Ніводны з беларускіх кампазітараў не прайшоў міма вакальнай музыкі. І гэта натуральна: песня, хоры, рамансы, звязаныя з паэтычным тэкстам, - найбольш дэмакратычная, даступная форма музычнай творчасці.
Першыя масавыя песні і рамансы на вершы беларускіх паэтаў з’явіліся ў 20-я гады – у перыяд зараджэння нацыянальнай прафесіянальнай музыкі.
Песні гэтага перыяду ўвасаблялі рэвалюцыйны рух маладой савецкай дзяржавы, пафас народнай барацьбы з ворагамі нашай краіны, працоўныя справы. Сярод першых масавых песень былі “Слава пралетарыяту” М.Чуркіна, “Ковачи», “Рабочий Дворец”, “Песня кузницы” А.Туранкова. Многія масавыя песні ствараліся тады ў характары марша, гімна.
Вялікую ўвагу кампазітары ўдзялілі і жанру раманса, звярнуўшыся да тэкстаў класікаў беларускай паэзіі. Асабліва плённа працаваў тады ў гэтым жанры М.Аладаў, які напісаў на тэксты Я.Купалы і М.Багдановіча два цыклы рамансаў.
У рамансах М.Аладава, М.Чуркіна, Я.Цікоцкага, Р.Пукста побач з карцінамі прыроды і тэмай кахання была ўвасоблена таксама сацыяльная тэма, роздум чалавека аб жыцці. У гэтыя ж гады М.Чуркіным, Р.Пукстам, А.Туранковым было створана многа песень для дзяцей. У песнях знаходзілі водгук важныя грамадска-палітычныя падзеі ў жыцці нашай краіны. Асабліва многа песень з’явілася ў другой палове 30-х гадоў.
У вакальнай творчасці беларускіх кампазітараў ў гады Вялікай Айчыннай вайны з асаблівай сілай прагучала тэма патрыятызму і героікі савецкага народа. Многа песень было прысвечана беларускім партызанам .У эвакуацыі актыўна працавалі над песнямі кампазітары М.Аладаў, М.Шнэйдэрман, А.Багатыроў, Я.Цікоцкі. Масавыя песні ваеннага перыяду вызначаюцца яркім плакатным тэкстам, мужным, валявым характарам, аптымізмам, змяшчаюць заклікальныя інтанацыі, маршавыя рытмы. Сярод песень тых гадоў трэба назваць “Нам не быць пад фашысцкай пятой” М.Аладава, “Мы вернемся”, “За родную Беларусь” А.Багатырова, “Ой, лясы мае, паляны” Р.Пукста. Заканчэнню вайны былі прысвечаны песні “Шуміць наша слава” А.Багатырова, “Вялікі дзень” В.Яфімава, “З рускім народам” Р.Пукста, “Перамога” М.Шнэйдэрмана. Апрача масавых, у гэты перыяд ствараліся сольныя песні (лірычныя, сатырычныя), рамансы, маналогі, прысвечаныя воінам-героям, партызанам.
Пасля завяршэння вайны пачаўся новы этап у развіцці беларускай вакальнай музыкі. Асабліва інтэнсіўна вакальныя жанры развіваюцца ў канцы 40-х – пачатку 50-х гадоў, што было выклікана агульным уздымам музычнай творчасці беларускіх кампазітараў у гэтыя гады, з’яўленнем новых таленавітых майстроў песні, расшырэннем тэматыкі і жанраў беларускай музыкі. Колькасць кампазітараў, якія працуюць у галіне вакальнай музыкі, прыкметна расшыраеца. Апрача кампазітараў старэйшага пакалення, песні пішуць У.Алоўнікаў, І.Кузняцоў, Г.Вагнер, Э.Тырманд, Ю.Семяняка, Я.Глебаў і іншыя. Як і ў папярэднія часы, масавая песня адлюстроўвае важнейшыя падзеі жыцця нашай краіны.
У пасляваенныя гады створаны песні аб Беларусі, яе прасторах і рэках: “Жыві, Беларусь!”, “Красуй, Беларусь!”, “На родных прасторах”, “Песня пра Нёман”, “Дняпро”.
Беларускія кампазітары стварылі нямала добрых песень, якія ўвасабляюць актуальныя тэмы і вобразы рэчаіснасці, нямала змястоўных рамансаў. Лепшыя песні і рамансы трывала ўвайшлі ў быт, сталі ўпрыгожваннем канцэртнага рэпертуару.І адна з галоўнейшых задач дзеячаў беларускай музыкі – стварэнне яркіх, папулярных, сапраўды масавых песень.
Беларуская сімфанічная музыка – від высокага прафесіянальнага мастацтва. Звяртае ўвагу жанравая разнастайнасць беларускай сімфанічнай музыкі. Сярод нацыянальных сімфанічных твораў сустракаюцца сімфоніі, сімфаньеты, сімфанічныя сюіты, паэмы, фантазіі, варыяцыі, уверцюры, танцы, канцэрты для саліруючых інструментаў у суправаджэнні аркестра і інш.
Важнейшай крыніцай творчасці беларускіх кампазітараў з’явілася нацыянальнае народнае мастацтва. Вывучэнне меладычных, рытмічных і гарманічных асаблівасцей беларускіх старажытных і сучасных народных песень і танцаў, знаёмства з выкарыстаннем народнай песні ў творчасці кампазітараў-класікаў дазволіла беларускім кампазітарам стварыць у сімфанічнай музыцы нацыянальны музычны стыль, які сваімі карэннямі трывала звязан з народнай музыкай.
Беларуская сімфанічная музыка – высокаідэйнае, змястоўнае мастацтва. Лепшыя сімфанічныя творы сталі здабыткам мільёнаў людзей. Іх вызначаюць прастата сродкаў выяўлення, даступнасць і яснасць формы. Шырокаму распаўсюджанню беларускай сімфанічнай музыкі садзейнічае выкарыстанне ў ёй дэмакратычных бытавых жанраў – песні, раманса, марша, разнастайных танцавальных форм.
Беларуская сімфанічная музыка зарадзілася ў 20-я гады. Каштоўны ўклад у стварэнне асноў беларускага сімфанізму ўнеслі М.Чуркін, Я.Цікоцкі, М.Аладаў.
Ужо ў першых сімфанічных творах выяўляецца імкненне кампазітараў адлюстраваць значны змест, звязаны з рэчаіснасцю, выкарыстаць у музыцы нацыянальныя песенныя і танцавальныя мелодыі.
Сімфаньета “Беларускія малюнкі” М.Чуркіна, створаная ў 1925 г., з’явілася першым нацыянальным сімфанічным творам, які ўвасобіў розныя бакі жыцця і быту беларускага народа.
Сярод сімфанічных твораў 20-х гадоў вызначаецца Першая сімфонія Я.Цікоцкага, напісаная ў 1925 г. і прысвечаная рэвалюцыйнай тэме, тэме барацьбы беларускага народа з белапольскімі інтэрвентамі ў гады грамадзянскай вайны. У 1930 г. закончыў Другую сімфонію М.Аладаў. Гэта сімфонія апавядае аб цяжкім, беспрасветным жыцці і сацыяльнай абяздоленасці жанчыны ў дарэвалюцыйнай Беларусі. У сімфоніі выкарыстоўваюцца мелодыі беларускіх народных лірычных песень аб жаночай долі.
У 30-я гады адзначаецца далейшае развіццё сімфанічнай музыкі. Да яе стварэння звяртаюцца А.Туранкоў, Р.Пукст, В.Залатароў, яго вучні А.Багатыроў, П.Падкавыраў.
У гэтыя гады ў беларускай сімфанічнай музыцы побач з сімфоніямі, сімфаньетамі, уверцюрамі, паэмамі з’яўляюцца новыя жанры – скерца, сюіта, капрычыё, танец, уверцюра-фантазія. Па-ранейшаму ў сімфанічных творах адлюстроўваюцца карціны тагачаснага жыцця і быту беларускага народа, прырода, падзеі грамадскага жыцця. Напрыклад, Чацвертая сімфонія В.Залатарова “Беларусь” прысвечана 15-годдзю вызвалення Беларусі ад белапольскай акупацыі, Другая сімфонія Я.Цікоцкага – уз’яднанню заходніх абласцей Беларусі. Карціны тагачаснага жыцця і быту знаходзім ва ўверцюры- фантазіі “Зары насустрач” і Сімфаньеце До мажор М.Аладава, Першай сімфоніі Р.Пукста.
У гады вайны праз усю сімфанічную музыку, як і іншыя жанры беларускай музычнай творчасці, праходзіць тэма гераічнай барацьбы з фашысцкімі акупантамі. Сімфанічныя творы ў гэтыя гады ствараюць М.Чуркін, В.Залатароў, Я.Цікоцкі, М.Аладаў, Р.Пукст. Асабліва паказальныя для гэтага перыяду Другая сімфонія Р.Пукста, якая змяшчае мужныя, лірычныя і жанра-бытавыя вобразы, сімфонія-балада “У суровыя дні” і сімфанічная паэма “З дзённіка партызана” М.Аладава – творы, прысвечаныя гераічнай барацьбе партызан.
У пасляваенны перыяд беларуская сімфанічная музыка развівалася больш інтэнсіўна, чым за ўсе папярэднія гады. Уздым сімфанічнага жанру быў абумоўлены і прыходам у беларускую музыку новай групы таленавітых кампазітараў – Л.Абеліовіча, Г.Вагнера, Я.Глебава і іншых. У гэтыя гады яшчэ больш расшырыўся тэматычны і вобразны змест сімфанічнай музыкі, на новы, больш высокі ўзровень узнялося прафесіянальнае майстэрства кампазітараў.
Па-ранейшаму значнае месца ў іх творах займала ваенная тэматыка. Гераічнаму подзвігу савецкага народа ў гады вайны прысвяцілі свае творы А.Багатыроў, Я.Цікоцкі, У.Алоўнікаў ( “Партызанская быль” ), Г.Вагнер ( “Вечна жывыя” ), М.Чуркін, Я.Глебаў.
Тэма барацьбы за мір і дружбу паміж народамі лягла ў аснову Чацвёртай сімфоніі Я.Цікоцкага, Трэцяй сімфоніі П.Падкавырава, сімфанічнай сюіты “Песні міру” У.Алоўнікава. Мірная, стваральная праца людзей адлюстравана ў Трэцяй сімфоніі М.Аладава. Радасныя, святочныя вобразы змяшчаюцца ва ўверцюрах Я.Цікоцкага, А.Багатырова, В.Залатарова. Шырока прадстаўлена ў сімфанічнай музыцы гэтага перыяду і лірыка.
У 60-я гады адзначаецца далейшае развіццё беларускай сімфанічнай музыкі. Узмацняецца псіхалагізм, паглыбляецца філасофскі змест, прыкметна ўзбагачаецца музычная мова, расшыраецца вобразна-меладычная сфера і жанравы дыяпазон. Новыя з’явы ў беларускай сімфанічнай музыцы тлумачацца павышэннем творчай актыўнасці кампазітараў.
Камерна-інструментальная музыка даўно стала мастацтвам для вялікай, масавай аўдыторыі. Шматлікія творы беларускай камерна-інструментальнай музыкі вызначаюцца шырокім дыяпазонам музычных вобразаў – ад песенна-лірычных і жанрава-бытавых да патэтычных і героіка-драматычных.
У камерна-інструментальнай творчасці кампазітары шырока выкарыстоўваюць у якасці меладычнага матэрыялу тэмы беларускага фальклору. Камерна-інструментальныя творы пішуць многія беларускія кампазітары. Так, напрыклад, у М.Аладава сустракаем ансамблі для струнных смычковых інструментаў, рад твораў з удзелам фартэпіяна для драўляных і медных духавых інструментаў – габоя, кларнета, фагота, трубы, валторны. У П.Падкавырава ёсць фартэпіянныя трыо і квінтэт, струнныя квартэты, санаты, цыкл з 24 прэлюдый і рад п’ес для фартэпіяна. У Л.Абеліовіча – санаты для фартэпіяна і скрыпкі. М.Шнэйдэрман, Г.Вагнер і Э.Тырманд стварылі зборнікі дзіцячых п’ес ( “Юны скрыпач”, “Юны піяніст” і г.д. ).
Першыя ўзоры беларускай камерна-інструментальнай музыкі з’явіліся яшчэ ў 20-я гады. Іх стваральнікамі былі М.Аладаў, М.Чуркін. Сярод твораў ваенных і пасляваенных гадоў вылучаецца Фартэпіяннае трыо і Саната для фартэпіяна А.Багатырова, Фартэпіянны квінтэт і “24 прэлюдыі для фартэпіяна” П.Падкавырава, Фартэпіяннае трыо і цыкл фартэпіянных п’ес “Фрэскі” Л.Абеліовіча, Прэлюдыі для фартэпіяна У.Алоўнікава, “Фантастычныя танцы” Я.Глебава, Сюіта для фартэпіяна і Саната для альта і фартэпіяна Э.Тырманд, Саната для дзвюх скрыпак, віяланчэлі і фартэпіяна М.Аладава, Фартэпіяннае трыо Д.Камінскага.
Кароткі агляд развіцця опернага жанру ў творчасці беларускіх кампазітараў.
Толькі пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Беларусі былі створаны спрыяльныя ўмовы для фарміравання нацыянальнага тэатра, узнікнення оперы.
Першымі беларускімі операмі былі “Вызваленне працы” М.Чуркіна і “Тарас на Парнасе” М.Аладава. Пры стварэнні першых опер аўтары абапіраліся на вопыт класікаў. Таксама ў беларускіх операх былі шырока выкарыстаны мелодыі нацыянальных народных песень і танцаў, тэмы рэвалюцыйных песень. Але оперы 20-х гадоў былі недасканалыя ў мастацкіх адносінах, што тлумачылася адсутнасцю традыцый нацыянальнай оперы.
Поспехі ў развіцці оперы адзначаюцца ў 30-я гады, у перыяд росквіту культуры беларускага народа. Да гэтага часу значна ўзмацнела прафесіянальнае майстэрства кампазітараў, з’явілася многа таленавітых оперных спевакоў, быў адкрыты оперны тэатр. У другой палавіне 30-х гадоў былі напісаны оперы “Кветка шчасця” А.Туранкова, “Міхась Падгорны” Я.Цікоцкага, “У пушчах Палесся” А.Багатырова. Кампазітары імкнуліся ўвасобіць у операх гісторыю беларускага народа – яго барацьбу за сваё сацыяльнае вызваленне ад прыгнёту, гераічную барацьбу з інтэрвентамі, паднявольнае жыццё беларускіх сялян.
У гады вайны з’явілася опера “Алеся” Я.Цікоцкага. У пасляваенны перыяд беларускія кампазітары стварылі многа новых оперных твораў на самыя розныя сюжэты. Д.Лукас стварыў оперу “Кастусь Каліноўскі” аб паўстанні ў Беларусі, Р.Пукст оперу “Машэка”, М.Аладаў – оперу “Андрэй Касценя”. У гэтай оперы апавядаецца пра барацьбу з фашысцкімі акупантамі, аб бесмяротным подзвігу Канстанціна Заслонава. А.Багатыроў напісаў оперу “Надежда Дурова”, у якой апяваецца гераічная барацьба рускага народа ў Айчыннай вайне 1812 г. А.Туранкоў стварыў оперу “Яснае світанне”, прысвечаную барацьбе народа Заходняй Беларусі за ўз’яднанне з Савецкай Беларуссю. У гэтыя ж гады з’явілася і першая беларуская дзіцячая опера “Марынка” Р.Пукста, якая расказвае пра ўдзел школьнікаў у Вялікай Айчыннай вайне. Тагачаснаму жыццю моладзі прысвяціў сваю оперу “Калючая ружа” Ю.Семяняка.
Беларускія кампазітары выкарыстоўвалі разнастайныя оперна-вакальныя формы: арыю, рэчытаціў, раманс, песню, маналог, дуэт.
Станоўчай рысай беларускай оперы з’яўляецца цесная сувязь музыкі з беларускай народнай песеннасцю.
Беларускія кампазітары дабіліся значных поспехаў у оперным жанры. І сёння яны не спыняюцца на дасягнутым, а працягваюць плённа працаваць у гэтай галіне.
Сучасная беларуская музыка вельмі разнастайная у жанравым сэнсе. Яна многа ўвабрала ў сябе з сучаснай сусветнай музыцы і таму шырока распаўсюджаны такія напрамкі, як поп-музыка, рок. Меней распаўсюджаны, але таксама вядомы фолк, рэп, хард-рок і іншыя напрамкі сусветнай музыкі, якія яшчэ не маюць такога шырокага прызнання ў насельніцтва Беларусі, як скажам, у Амерыцы ці ў Заходняй Еўропе.
Найбольш шырокае прызнанне на Беларусі атрымала так называемая папулярная музыка, ці, як яе яшчэ называюць, поп-музыка. У вытоках беларускай поп-музыкі стаяць такія вядомыя сёння групы, як “Песняры”, “Верасы”, “Сябры”. Іх дзейнасць аказала і аказвае сёння вельмі моцны ўплыў на развіццё беларускай поп-музыкі. Гэта мэтры нашай беларускай эстрады, якія па-ранейшаму карыстаюцца папулярнасцю і вядомасцю ў беларускіх слухачоў.
Кажучы пра сучасную поп-музыку, не трэба забываць пра людзей, якія яе пішуць. І тут трэба назваць імёны, вядомыя, напэўна, амаль кожнаму даросламу беларусу. Усім шырока вядомы песенныя творы кампазітараў Я.Глебава, Ю.Семянякі, І.Лучанка, Э.Ханка, Л.Захлеўнага, У.Будніка, В.Іванова, Э.Зарыцкага і інш.
Шырока вядомы ў рэспубліцы і па-за яе межамі выканаўцы Я.Паплаўская, А.Ціхановіч, Т.Раеўская, В.Вуячыч, Я.Еўдакімаў, А.Саладуха, І.Афанасьева, В.Ухцінскі, Ліка, Алеся, Я.Навуменка і іншыя.
Набыў папулярнасць у многіх краінах высокапрафесійны Дзяржаўны канцэртны аркестр Беларусі пад кіраўніцтвам М.Фінберга. У значнай ступені дзякуючы яго майстэрству Беларусь займае сёння адметнае месца ў музычным жыцці.
З 1992 г. у Віцебску штогод праходзіць свята славянскай эстрады “Славянскі базар”, уздыму ўзроўню выканаўчага майстэрства маладых галасоў садзейнічае фестываль у Маладзечне, які з 1993 г. стаў традыцыйным.
Развіццё музычнай культуры дало магчымасць стварыць новыя высокапрафесійныя калектывы. У 1988 г. створаны Дзяржаўны камерны хор; стаў працаваць мінскі аркестр духавых інструментаў “Няміга”. Сінтэз музыкі, пластыкі і дэкору дэманструе створаная ў 1986 г. мінская вакальная група “Камерата”. Самую авангардную музыку выконвае ансамбль салістаў “Класікавангард”.
У цэнтры канцэртнай дзейнасці стаіць Беларуская дзяржаўная філармонія. Беларусь мае высокапрафесійныя калектывы: акадэмічны хор Нацыянальнай тэлерадыёкампаніі, Дзяржаўны акадэмічны народны хор імя Г.Цітовіча, Дзяржаўная акадэмічная харавая капэла імя Р.Шырмы, Дзяржаўны акадэмічны народны аркестр імя І.Жыновіча, Дзяржаўны акадэмічны сімфанічны аркестр, Дзяржаўны камерны аркестр, Дзяржаўны ансамбль танца, Дзяржаўны харэаграфічны ансамбль “Харошкі”, нацыянальнае тэатральна-канцэртнае аб’яднанне “Беларуская капэла”, дзяржаўны ансамбль народнай музыкі “Свята”.
Пачынаючы прыкладна з 90-х гадоў, з’явілася вельмі шмат маладых таленавітых груп і выканаўцаў, якія сёння крок за крокам заваёўваюць сэрцы сучаснай моладзі. Гэта “Ляпіс Трубецкой”, “Лепрыконсы”, “Н.Р.М.”, “Крама”, “Палас”, “Крыві”, “Нейра Дзюбель”, “Новае неба”, “Уліс”, “Мясцовы час”, “Троіца”, “Бі-2”, “Дзі Бронкс і Наталі”, Л.Краўцова, Дон Санчас і многія іншыя.
Такім чынам, можна зрабіць вынік, што беларуская музыка захавала народныя традыцыі і непарыўна з імі несупынна развіваецца і з’яўляецца неад’емнай часткай нацыянальнай культуры і жыцця кожнага беларуса.
Г.С.Глущенко, Степанцевич. Белорусская советская музыкальная литература. Мн.,1981
Нисневич И., Нисневич С. Очерки по истории советской белорусской музыкальной культуры. 2-е изд., Л., 1969
Беларуская савецкая энцыклапедыя, том 7. Мн., 1973
Гісторыя беларускай савецкай музыкі. Мн.,1971
Анталогія беларускай народнай песні. Мн.,1968
Дадзіёмава. Гісторыя музычнай культуры Беларусі ад старажытнасці да канца 18 стагоддзя. Мн.,1994
Лыч Л., Навіцкі У. Гісторыя культуры Беларусі. Мн.,1996
“Музыкальная газета”. № 2,30. 1998; №10,13. 1999
Для подготовки данной работы были использованы материалы с сайта http://referats.tut.by