Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

УА “Мазырскі дзяржаўны педагагічны універсітэт імя І.П.Шамякіна”

Кафедра рускай літаратуры

ДЫПЛОМНАЯ РАБОТА

Жанрава-тэматычная разнастайнасць і паэтычная адметнасць паэзіі Сімяона Полацкага

Выканала

студэнтка 5 курса 3 групы

філалагічнага факультэта

Навуковы кіраўнік:

кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры рускай і замежнай

літаратур

Рэцензент:

кандыдат філалагічных навук, дацэнт

Мазыр 2007

ЗМЕСТ

Уводзіны

Раздзел І. Ідэйна-тэматычны і мастацкі аналіз паэзіі Сімяона Полацкага:

1.1. Перыяд станаўлення

1.2. Пошукі новых жанравых форм у беларускі перыяд творчасці Сімяона

Полацкага

1.3. Новыя ідэйна-эстэтычныя падыходы да адлюстравання рэчаіснасці і

паглыбленне праблематыкі ў маскоўскі перыяд

1.4. Паэтычнае майстэрства віршаў Сімяона Полацкага

1.5. Антычныя матывы ў віршах Сімяона Полацкага

1.6. Фарміраванне літаратурнага метада барока ў творчасці Сімяона

Полацкага

Раздзел II. Адметнасці мовы: онімы ў мастацкіх тэкстах Сімяона Полацкага

Раздзел ІІІ. Метадычная частка

Заключэнне

Спіс выкарастанай літаратуры

УВОДЗІНЫ

Сімяон Полацкі ( Самуіл Емельянавіч Пятроўскі–Сітніяновіч), творчасць якога непарыўна звязана з мясцовым і сацыяльна–гістарычным і літаратурным асяроддзем, у першую чаргу з традыцыямі беларускай сілабікі папярэдняга этапу, значная і ў якасных і колькасных адносінах (па сведчанню Сільвестра Мядзведзева, вучня С.Полацкага, настаўнік меў звычай пісаць кожны дзень “по полутетрады”, почерком “зело мелко”). Па жанрава–тэматычнай разнастайнасці яго мы з поўным правам лічым найбольш значным прадстаўніком “высокага” барока не толькі на Беларусі, але, бадай што, ва ўсіх усходніх славян.

Сімяон Полацкі – вядомы філосаф, паэт, драматург, педагог, перакладчык, палітычны дзеяч 17 стагоддзя.

Галоўная мэта дыпломнай работы – даследваць жанрава-тэматычнае багацце паэзіі Сімяона Полацкага і прааналізаваць паэтыку яго віршаў.

А каб дасягнуць пастаўленай мэты, трэба выканаць наступныя задачы:

- прааналізаваць этапы станаўлення высокага барока ў беларускі перыяд творчасці С.Полацкага;

- даследаваць жанрава-тэматычнае багацце творчасці паэта;

- паказаць адметнасць выкарыстання онімаў у паэзіі С.Полацкага.

У сувязі з тым, што паэзія Сімяона Полацкага да гэтага часу слаба даследавана, нягледзячы на тое, што нейкі час выхадзілі манаграфіі па вершаскладанню, напрыклад, манаграфія І. В. Саверчанка.

Мы ў сваей дыпломнай рабоце вырашылі больш падрабязна, наколькі гэта магчыма, вырашыць гэту праблему.

У сувязі з гэтым, мы разглядалі С.Полацкага як заснавальніка сілабічнай сістэмы вершаскладання, а ў рускай літаратуры метада літаратурнага барока. Пры аналізе мы абапіраемся на канкрэтны матэрыял са зборнікаў “Рифмологион” і “Вертоград многоцветный”. Маючы на ўвазе не толькі вышэй азначаныя аспекты, але і тропіку Сімяона Полацкага.

Агляд літаратуразнаўчых работ па творчасці Сімяона Полацкага

Паколькі творчасць С.Полацкага мала даследаваная, але яна цікавіла і цікавіць некаторых літаратуразнаўчых даследчыкаў, аматараў літаратуры, таму з’яўляецца актуальнай. Найбольш фундаментальнай працай, прысвечанай пытанню пра барока, з’явілася манаграфія А.І. Мальдзіса “На скрыжаванні славянскіх традыцый” і яго артыкул “Складаны шлях станаўлення”.

Андрэева Е.Г. – прафесар дзяржаўнага педагагічнага універсітэта імя М.Танка, у сваім артыкуле “Знамяніты асветнік і педагог” (“Народная асвета”. – 1999. – №10), расказвае, якую важную ролю ў развіцці педагагічнай думкі на Беларусі і ў Расіі адыграў вядомы асветнік і педагог Сімяон Полацкі. Яна гаворыць, што немагчыма пераацаніць той уклад, які ўнес С.Полацкі ў развіццё славянскай культуры. У Маскве С.Полацкі паклаў пачатак рускай сілабічнай паэзіі і драматургіі, актыўна працаваў як педагог і выдавец.

У сваім артыкуле Е.Андрэева сцвярджае, што заслуга С.Полацкага ў тым, што ён надаваў важнае значэнне ўсім навукам у навучэнні і выхаванні падрастаючага пакалення. “Мудры Чалавек той, – гаварыў ён, – які разумее і ведае філасофію. Яна, як шчодры дождж, зямлю вільгаццю насычае і гэтым самым дапамагае ёй “плоды родити”, яна ж узбагачае чалавека мудрасцю і дапамагае яму ажыццяўляць “правые дела”.

Уладзімір Арлоў на старонках сваёй кнігі запрашае ў падарожжа па дарогах полацкай даўніны з часоў паганства да пачатку 20 стагоддзя. Аўтар расказвае пра асобы і падзеі, якія доўгія гады змоўчваліся афіцыйннымі гісторыкамі.

У сваім артыкуле “Муж дабраверны, царкве і дзяржаве патрэбны” аўтар паказвае незайдзросную долю С. Полацкага, які сядзеў у турме – пазбаўлены сонца і неба, адарваны ад блізкіх людзей.

Таксама аўтар паведамляе пра цяжкі лёс полацкага асветніка. У артыкуле даецца яго біяграфія, у якой адлюстравана жаданне С.Полацкага вучыцца, працаваць, стаць адукаваным. Ён марыў прысвяціць жыццё літаратурным і навуковым заняткам.

Арлоў піша, што паэт дабіўся поспехаў, яго мары здзейсніліся, але ж ён не шкадаваў сябе ў працы, часта хварэў, і 25 жніўня 1680 года памёр.

У падручніку па гісторыі беларускай літаратуры старажытнага перыяду аўтары М.М. Грынчык, У.А. Калеснік і інш. Даюць звесткі з біяграфіі С.Полацкага, яго творчасці. Даецца апісанне ранняму перыяду творчасці Полацкага, яго панегірычнай паэзіі. Паказаны яго крытычныя творы і філасофска-пазнаваўчыя. Апісваецца таксама маскоўскі перыяд дзейнасці С.Полацкага і асаблівасці сілабікі.

Званарова Л. у сваім артыкуле “Вечныя радкі” (“Маладосць”. – 1979. –№12) дае кароткія звесткі з біяграфіі С.Полацкага. Коратка апісвае ўсё яго жыцце. Яна гаворыць аб тым, што ўсяго праз пяць гадоў жыцця ў сталіцы беларускі манах робіцца ўсім вядомым “старцам Сімяонам”, настаўнікам і выхавальнікам царэвічаў Аляксея і Фёдара.

У сваім артыкуле Л. Званарова паказвае, што паэтычная спадчына С.Полацкага – больш за 50 тысяч вершаваных радкоў, што гаворыць аб шматбаковай дзейнасці нашага земляка. Аўтар гаворыць аб тым, што С.Полацкі ўсімі сіламі садзейнічаў распаўсюджванню вершаскладання. Таксама падаюцца некаторыя радкі з вершаў.

Рэвяко К., прафесар кафедры гісторыі старажытнага свету і сярэдніх вякоў БДУ, у артыкуле “Сімяон Полацкі і антычныя матывы яго творчасці”, прысвечаным 370-годдзю з дня нараджэння асветніка ( “Гісторыя: праблемы выкладання”. – 1998, – №14), дае некаторыя звесткі з біяграфіі пісьменніка, гаворыць, што С.Полацкі – цудоўны знаўца антычнай гісторыі і культуры.

У артыкуле гаворыцца, што ў С.Полацкага было шмат вершаў-гімнаў, прысвечанных Ісусу Хрысту, у якіх выражаны боль, пакуты; змешчаны некаторыя назвы вершаў і пропаведзяў на тэмы антычнай міфалогіі і гісторыі. Аўтар артыкула паказвае, які важкі ўклад у вывучэнне антычнасці і развіццё антычных матываў у літаратурна-публіцыстычнай спадчыне ўнес наш зямляк вучоны-асветнік Сімяон Полацкі.

У кнізе “Избранные сочинения” С.Полацкага пад рэдакцыяй М.Скрыпіль змешчаны вершы са зборніка “Вертоград многоцветный”; “Псалтырь рифмотворная”, “Рифмологион”. Таксама ў зборніку змешчана “Комедия о блудном сыне”, “Трагедия о Навуходоносоре”.

У кнізе “Вирши” С. Полацкага змешчаны вершы беларускага перыяду, вершы са зборніка “Разные стихотворения”, “Рифмологион или стихослов”, “Вертоград многоцветный”.

Пісменнік К.Тарасаў у сваей кнізе “Памяць пра легенды” з багатай гісторыі Беларусі выбраў эпохі, падзеі, асобы мала даследаваныя, абкружаныя арэолам таямнічасці. У К.Тарасава – сваё пісьменніцкае, эмацыянальна афарбаванае бачанне гісторыі, ён умее пранікнуць ва ўнутраны свет людзей, аддаленных ад нас стагоддзямі.

У сваім артыкуле пра Сімяона Полацкага “Супраць цемры невуцтва” К.Тарасаў апісвае біяграфію С.Полацкага. Ён паказвае, якія цяжкасці прыходзілася перажываць пісьменніку на шляху да славы. У артыкуле сустракаецца шмат урыўкаў з вершаў, віншаванняў, метраў С.Полацкага.

Шанемава А. – дацэнт кафедры рускай класічнай літаратуры філалагічнага факультэта БДУ, у артыкуле “Сімяон Полацкі – асветнік і паэт”( “Беларуская мова і літаратура ў школе”. – 1991. – №10) піша пра паэтычную і асветніцкую дзейнасць С.Полацкага, прыводзіць звесткі з біяграфіі пісьменніка. Аўтар гаворыць, што С.Полацкі у Расіі быў стваральнікам культуры барочнага стылю, што вандраванні вучонага беларуса адлюстравалі характар барочнай культуры. Ён ажыццявіў пераварот у версіфікацыі, удасканаліў сістэму жанраў, стварыў школу паэтаў-сілабікаў.

Васючэнка П.В. – кандыдат філалагічных навук, дацэнт, загадчык кафедры беларускай мовы і літаратуры МЮЛУ, у сваім артыкуле “Літаратурная мода або традыцыя? Паэзія Сімяона Полацкага і сучасны беларускі постмадэрнізм” сцвярджае, што візуальная паэзія С.Полацкага звязана перш за ўсё з рукапіснымі творамі, нягледзячы на тое, што паэт меў магчымасць набіраць свае творы ў друкарні. І што ўжо ў тыя гады паэт мог спалучаць сінтэз архітэктуры і паэзіі, і гэта яскрава прасочваецца ў адным з твораў С. Полацкага ў выяве славутага “Арла расійскага”. Даследчык зазначае, што ў творчасці С.Полацкага прасочваецца экзотыка, імкненне здзівіць, паэт звяртаецца да незвычайных, мудрагелістых форм верша, да паэтычных кур’ёзаў. У творчасці С. Полацкага прасочваецца не толькі вонкавае, але і глыбіннае генетычнае падабенства эстэтыкі барока і постмадэрнізму.

П. Васючэнка робіць у сваім артыкуле цікавае назіранне, што С.Полацкі знаходзіў магчымым павучаць, выхоўваць і адукоўваць праз літаратурную гульню, займальнасць тэксту. Ён лічыў, што прыемнае чытанне можа спалучацца з карысным уздзеяннем на розум, душу чытача. Менавіта такое спалучэнне прыемнага з карысным уздзеяннем знаходзіць пацвярджэнне ў алегарычных назвах дыдактычных кніг С.Полацкага – “Абед душэўны” і “Вячэра душэўная”.

Болбас В.С. – кандыдат педагагічных навук, загадчык кафедры педагогікі Мазырскага дзяржаўнага педагагічнага інстітута, у сваім артыкуле “Навука добрых нораваў” расказвае пра творчасць філосафа, паэта, педагога і кігадрукара Сімяона Полацкага, які атрымаў выдатную для свайго часу адукацыю. Будучы чалавекам таленавітым, Самуіл пастрыгся ў манахі дзеля таго, каб прысвяціць жыццё навуковай і асветніцкай дзейнасці. Займаўся разнабаковай грамадскай, рэлігійнай, навуковай, літаратурнай і выдавецкай дзейнасцю. С. Полацкі лічыў, што ад усіх няшчасцяў на зямлі можна пазбавіцца шдяхам адукацыі і выхавання людзей.

В.С. Болбас засяродніваў увагу на яго педагагічнай спадчыне – маральна-выхаваўчых ідэях. Нягдедзячы на тое, што С. Полацкі асноўны пярыяд жыцця пражыў у Маскве, але яго творчы патэнцыял, філасофска-педагагічныя і сацыяльныя погляды грунтаваліся на айчынным падмурку. І тое, што С.Полацкі большую частку свайго жыцця прысвяціў настаўніцкай дзейнасці. В.С. Болбас сцвярджае ў сваім артыкуле, што С. Полацкі ўказваў, што шчасце чалавека схавана ў яго ўласных дабрачыннасцях, а таксама ўказваў на велізарныя магчымасці выхавання ў фарміраванні прыстойнай асобы. С.Полацкі падкрэсліваў, што галоўнай выхаваўчай мэтай павінна быць фарміраванне дабрадзейнасці, якая цалкам вызначае духоўны свет індывіда. Уся маральна-выхаваўчая спадчына асветніка – гэта сапраўдны апафеоз “добранравия, яко без оного аки тело без души есть”.

Рабінсон А. у сваім артыкуле “Паміж адукаванасцю і невуцтвам” сцвярджае, што Сімяонава жыццё было поўнае калізіяў, кантрастаў і кампрамісаў, што адпавядала яго характару і тэмпераметру, працавітасці і кар’ерызму, а таксама заканамерна абуслоўлівалася яго прыродным становішчам паміж Захадам і Усходам, паміж адукаванасцю і невуцтвам, паміж беднасцю і багаццем. Заваяваўшы вялікі аўтарытэт у Маскве, С.Полацкі вырашае адчыніць прыватную друкарню. Вельмі хутка разгарнулася кнігавыдавецкая дзейнасць, што мела наватарскі (г.зн. барочны) характар. Багацце і гнуткасць унутранных магчымасцяў барока значна паскорылі не толькі зараджэнне класіцызму, але і ўвесь поступ рускай літаратуры 17- пачатку 19 стагоддзя. Ля пачатку гэтага надзвычай хуткага, у параўнанні з заходнееўрапейскімі ўмовамі, руху прыгожага пісьменства стаяў Сімяон Полацкі са сваей школай.

Саверчанка І.В. на старонках сваёй кнігі “Старажытная паэзія Беларусі 16 – першай паловы 17 стагоддзя” паказвае, як у другой палове 17 ст. у беларускай кніжнай паэзіі прынцып строгай колькаснай суаднесенасці складоў у рыфмаваных радках стаў пануючым. Найбольш поўнае выражэнне ён знайшоў ў творчасці Сімяона Полацкага, які ўдасканаліў сілабічную сістэму вершаскладання. Сімяон Полацкі перанёс сілабічнае вершаскладанне і ў рускую паэзію, дзе яно існавала да Рэформы Традзьякоўскага і Ламаносава.

Паэзія Сімяона Полацкага поўная супярэчнасцяў. Зборнікі яго вершаў І.Яромін, які даследваў “Вертоград многоцветный” і “Рифмологион”, ахарактарызаваў як своеасаблівыя і ні з чым непараўнальныя “літаратурныя музеі, поўныя рарытэтаў і кур’ёзаў”. Сапраўды, у гэтых зборніках ёсць і вершаваныя анекдоты, і аповесці аб цудах , ёсць вершы, якія можна чытаць і нават разглядваць, ёсць вершы, якія нельга прачытацць без спецыяльнага ключа. Творчасць Сімяона Полацкага, на думку І.П. Яроміна, абапіралася “на сугуба акрэсленую сістэму паэтычнага стылю”.

Мальдзіс А.І. на старонках сваёй кнігі “На скрыжаванні славянскіх традыцый” гаворыць, што галоўныя рысы, якія адрозніваюць барока не толькі як літаратурны напрамак, але і як філасофію, і эстэтыку – гэта містыцызм, песімізм, схаластыка, геацэнтрызм з пункту гледжання філасофскіх асаблівасцяў.

Любы мастацкі твор барока – гэта строгая сістэма з вытрыманай іерархіяй узроўняў, падпарадкаваная адзінаму эстэтычнаму заданню сістэма, дзе кожная дэталь абавязкова арыентавана на ўспрымаючага. Так гаворыць Сафронава Л.А. у сваей кнізе “Поэтика славянского театра XVII- XVIII вв.” – М.: Наука, 1981.

“Супраць цемры невуцтва”

Сімяон Полацкі – адзіны з беларускіх пісьменнікаў 17 і папярэдняга стагоддзяў, у каго больш-менш удала склаўся творчы і асабісты лёс. Над іншымі нібы вісела закляцце. Францыск Скарына быў вымушаны пакінуць айчыну. Сымон Будны абвяшчаўся ерэтыкам, цярпеў крыўды і здзекі ад езуітаў, і ад праваслаўных, і ад пратэстантаў і памёр у чужым кутку.

Сімяон Полацкі быў першым з той кагорты, чыя літаратурная спадчына ўцалела, адлюстроўваючы з дастатковай паўнатой як эпоху і яе культуру, так і асобу выдатнага паэта, драматурга, публіцыста.

Сімяон Полацкі – гэта псеўданім, які склаўся з манаскага імя і празвання, нададзенага паэту масквічамі па месцы яго нараджэння і апошняга жыхарства на радзіме. У сапраўднасці ж ён Самуіл Емельянавіч Пятроўскі-Сітніяновіч, паходзіў з карэннай сям’і заможных полацкіх мяшчан.

Полацк дзіцячых і юнацкіх гадоў Пятроўскага выглядаў больш сумна, чым пры Скарыне. Войскі Івана Грознага, а потым Стэфана Баторыя, баявыя дзеянні ў вайну 1632-1634 гадоў моцна разбурылі горад. Асабліва горкай сталася страта унікальнай бібліятэкі старажытнага Сафійскага сабора ў жніўні 1579 года [32, 140].

На час вучэння Самуіла ў Полацку з’явілася брацкая школа, фундатарам яе стаў браслаўскі суддзя Севацьян Мірскі, што адпісаў у 1663 годзе Богаяўленскай царкве “паўпляца ў горадзе з правам пабудовы на ім манастыра, шпіталя і вучылішча”.

У саракавым годзе Самуіла адвезлі на вучобу ў Кіева-Магілянскую калегію – лепшую навучальную ўстанову праваслаўных у Рэчы Паспалітай. Там намагаліся даваць не горшую адукацыю, чым у супрацьлеглых каталіцкіх калегіях. З тае пары захаваліся першыя паэтычныя вопыты Пятроўскага, цыклы вершаў рэлігійнага зместу “Акафіст” і “Канон”.

Скончыўшы ў пяцідзесятым годзе калегію, Пятроўскі паступіў на філасофскі факультэт Віленскага універсітэта. Установа належала езуітам і навучанне вялося па тых жа праграмах, якімі карысталіся ўсе каталіцкія універсітэты Еўропы.

У 1654 годзе пасля вядомых рашэнняў Пераяслаўскае Рады Расія распачала вайну супраць Рэчы Паспалітай і галоўны тэатр ваенных дзеянняў прыпаў на Беларусь. Таму студэнт Пятроўскі разумна пакінуў небяспечную Вільню і накіраваўся дамоў. Крыху пазней Самуіл Пятроўскі-Сітніяновіч пастрыгся ў манахі Полацкага Богаяўленчага манастыра. Раса манаха ці святара была як бы уніформай прафесійных пісьменнікаў таго стагоддзя. Клабук вызваляў літаратара ад матэрыяльных клопатаў, якія заўжды блага адбіваюцца на творчай працы.

Свецкае жыццё з яго абавязкамі перад дзяржавай і сям’ёй, на думку Полацкага, магло толькі зашкодзіць навуковай і паэтычнай дзейнасці:

Ибо не будет мощно с книгами сидети,

Удалит от них жена, удалят и дети.

И Феофраст в книзе си того возбраняет,

Припятствие мудрости женитву вещает.

Ей неудобно книги довольно читати,

И хотение жены в доме исполняти.

Вось так, у 27 гадоў прымусіўшы сябе да зароку бясшлюбнасці, знік са свету Самуіл Пятроўскі, а з’явіўся чарнец Сімяон [32, 146].

У 1656 годзе пачалася вайна з Швецыяй за Балтыйскае ўзбярэжжа. Цар Аляксей Міхайлавіч выязджаў да войска і шлях ягоны ляжаў праз Віцебск і Полацк. І вось айцы Богаяўленскага манастыра надумалі ўславіць прыбыццё рускага цара ў горад панегірычнымі вершамі. Ігумен Ігнацій Іяўлевіч, Фінафей Утчыцкі і Сімяон Полацкі – усе трое паэты – склалі адмысловыя па форме і ўдачлівыя у палітычных адносінах “Метры”:

Витаем тя, православный царю, прадвечное солнце

Здавно бо век прагнули тебе души наши и сердце,

Витаем тя, царю. От востока к нам пришедшего.

Белорусский же от нужды народ весь свобождашего.

У прывітанні не абміналася і баярская світа самадзержца:

Вы есть воинове царе росом избранное,

И богом небесным в силе тяпе его посланное.

Противо народов свирепых наших гонителей,

Горделивых, гневливых а злых церкви гонителей.

Вы на тую войну, бояре, бымнете готовы.

За веру з милостью пошли яко дети львовы.

У жніўні таго ж года распаўсюдзіліся чуткі аб магчымым абранні цара Аляксея вялікім князем літоўскім і каралём польскім.

Сімяон піша “Віншаванне з выпадку абрання на польскае каралеўства”:

Ликуй и веселися царю Алексею,

Што ездец литовский властию твоею

Изыжиться и за князя великого тебе

З веселием прымует для обороны себе.

Светит, о солнце, в полском горызонте.

Дай бог, засветит и на чёрном Понте

Где солнце своим светом сияет на воды,

Там загремит твоя слава над всеми народы.

Пра тактычнае назначэнне гэтых “Метраў”, “Віншаванняў”, “Вітанняў” сведчыць “Вітанне епіскапа Каліста Полацкага і Віцебскага”, складзенае Сімяонам у 1657 годзе [32, 148].

Полацкі выдатна валодаў латынню і складаў вершы па-латыні; пісаў на роднай беларускай мове і кірыліцай і лацінскай, а таксама па-польску. У ранні перыяд (1648-1663 гады) у кола яго паэтычнай апрацоўкі трапляе тое, што ён ведаў: звесткі з гісторыі і геаграфіі, старажытныя міфы, хрысціянскія легенды, асабістыя рэлігійныя перажыванні, будова свету, астралагічныя звесткі – словам, усё, на што адгукалася душа і што было вядома з кніг. Патрыятычныя пачуцці Сімяона з асаблівай яркасцю адбіліся на творах, напісаных з выпадку вяртання рускімі Полацку ягонай гарадской святыні – образа Багародзіцы, а потым паўторнай страты яго.

Вершы Полацкага беларускага перыяду творчасці вылучаюцца асабістай інтанацыяй, моцным пачуццём; яны сведчаць пра высокі ўзровень тагачаснай беларускай паэзіі, неардынарны талент паэта [32, 150].

У час вайны жыццё Сімяона праходзіла тужліва. Скрозь гумарыстычныя апісанні побыту ў аўтабіяграфічнных вершах чуецца гаркота безвыхаднага расчаравання:

Вся глава умом вельми ся наткана.

А мозгу мало, что места не стало.

Время сквозь нос разум вытекает,

Да Семён умен – языком приинает.

А сколько силы не можно сказати –

Ява на бумагу мощно мне раздрати.

Другий то Сампсон, да нет с ким побиться,

Кого вызову, всяк мене боится.

Як бачна, вельмі ўжо нявесела, нават самотна жылося Сімяону ў манастыры. Хацелася штосьці змяніць, трэба было некуды падавацца, дзесьці шукаць лепшыя ўмовы. Падобныя думкі, мусіць, моцна займалі паэта:

Видите меня, как я муж отраден.

Возрастом велик и умом изряден.

Ума излишком, аж негде девати,

Купи, кто хочет, а я рад продати.

Летам 1664 года Сімяон, узяўшы маці і плямянніка, ад’ехаў ў Маскву. Там ён прызначаецца настаўнікам у спецыяльнае вучылішча для паддзячых Прыказу тайных спраў [32, 157].

Вядомасць прыйшла да Полацкагаў 1666 годзе, калі царкоўны сабор судзіў патрыярха Нікана і вырашаў пытанне аб раскольніках. Сімяон быў прыстаўлены перакладчыкам да ўсходняга патрыярха Лігарыда, які не ведаў рускай і славянскай моў. Ад Лігарыда чакалі выканаўчага выказвання, але пададзены ім твор не задаволіў царкоўную вярхушку і яго далучылі скласці Сімяону. Ён напісаў шырокі палемічны трактат “Жазло праўлення”, які, карыстаючыся выпадкам, напоўніў асветніцкім зместам, а ўсю сістэму доказаў накіраваў супраць невуцтва [32, 159].

Атрымаўшы друкарню, Полацкі намеціў выдаваць творы, адпаведныя сваім светапоглядам. Зразумела, што першымі сталі ўласныя працы. Ён сабраў і падрыхтаваў для апублікавання ўсе свае літаратурныя здабыткі. Але ў разгар гэтых прыемных клопатаў раптоўна памёр. Сільвестр Мядзведзеў, які прыняў друкарню, выдаў два тамы пропаведзяў і настаўленняў Сімяона – “Абед душэўны” і “Вячэра душэная”. Зборнікі ж вершаў “Вертаград шматкаляровы” і “Рыфмалагіён” так і не ўбачылі свет. Выпісы з іх ўпершыню з’явіліся ў друку толькі ў 19 стагоддзі [32, 161] .

Сімяон у сваёй творчасці выступаў асветнікам, перадаючы чытачу шмат ведаў і ідэй, пра якія не меў магчымасці апавядаць інакш. Але пры Пятры асветніцтва стала на шырокую каляіну: навуковая і свецкая кніга пайшла да чытача напрасткі, не апранаючыся ў мудрагелістыя формы сілабічнага верша. За ўсю наступную гісторыю развіцця рускай паэзіі ніхто не звярнуўся да сілабічнага верша, але без той значнай працы, што зрабілі сілабісты, і болей за іншых Сімяон Полацкі, без таго засваення розных паэтычных жанраў, апрабоўвання тысяч паэтычных сюжэтаў, без фармальных пошукаў, была б немагчыма якасная змена верша, якой адзначаны ўжо паэзія Трдзіакоўскага, Ламаносава, Сумароканава. Потым прыйшлі Дзяржавін і Жукоўскі. Затым Пушкін і Лермантаў стварылі рускую класіку, і новая паэзія расквітнела…

Але першыя гоні ўзараў Сімяон Полацкі. Ён быў апошнім ў шэрагу відных дзеячаў беларускай літаратуры эпохі Адраджэння і барока, пасля яго аж да 30-х гадоў 19 стагоддзя значных асоб, якія выступалі ў літаратуры на роднай мове, не заўважана. Сімяон стаў першым рускім прафесійным пісьменнікам і, больш таго, першым у Расіі інтэлігентам [32, 165].

РАЗДЗЕЛ І

ІДЭЙНА-ТЭМАТЫЧНЫ І МАСТАЦКІ АНАЛІЗ ПАЭЗІІ СІМЯОНА ПОЛАЦКАГА

1. Перыяд станаўлення

Сімяон Полацкі жыў і працаваў у так званую пераходную эпоху. 17 стагоддзе сапраўды было сваеасаблівым рубяжом старой і новай культуры ў Еўропе. Той час адзначаецца багаццем глыбокіх перамен у розных сферах чалавечага жыцця, незвычайнай шматстайнасцю літаратурна-мастацкіх форм, жанраў і стыляў, што ярка адбілася і на творчасці гэтага неардынарнага беларуска-расійскага пісьменніка.

Сапраўднае прозвішча Сімяона Полацкага – Самуіл Емельянавіч Пятроўскі-Сітніяновіч. Ён нарадзіўся ў 1629 годзе ў Полацку ў сям’і заможнага шляхціца. Бацька ягоны быў заможны палачанін Сітніяновіч, але потым хлопчыка выхоўваў айчым, які і даў яму другое прозвішча Пятроўскі. Дакументы полацкай рэвізіі сярэдзіны 16 стагоддзя сведчаць, што Пятроўскія здавен жылі надалёка да Скарынаў і, пэўна, таксама належалі да купецкага саслоўя.

Навуку малы Самуіл пачаў з брацкай школкі полацкага Богаяўленскага манастыра. Тут выкладалі лацінскую, грэцкую і славянскую мовы, арыфметыку, рыторыку, спевы.

Побач ужо паўстагоддзя стаяў езуіцкі калегіум, куды прымалі і праваслаўных. Езуіты вучылі добра, прычым задарма. Але Пятроўскія моцна трымаліся дзедаўскай веры і выправілі сына вучыцца ажно на Украіну, у Кіева-Магіланскую калегію. Праваслаўныя лічылі, што яна найлепшая навучальная ўстанова ва ўсёй дзяржаве і таму яе пачалі называць кіеўскімі Афінамі.

Там Самуіл вывучаў сем вольных мастацтваў, багаслоўе, мовы (да школьнага пераліку дадалася яшчэ і польская). На занятках па лаціне полацкі шкаляр быў выдатнікам, старажытнагрэцкая давалася цяжка. Будучы студэнтам Кіева-Магіланскай калегіі, яго настаўнікамі былі самыя славутыя кіеўскія пісьменнікі і навукоўцы таго часу – Сільвестар Косаў, Лазар Барановіч, Інакенцій Гізель, Іосіф Канановіч-Гарбацкі. Інакенцій Гізель прытрымліваўся рэнесансавай думкі, што творца не адзін – іх тры: Бог, прырода і мастацтва. Наш зямляк слухаў на лекцыях такія, напрыклад, крамольныя разважанні: “Шмат хто з філосафаў называе прычынаю руху зорак, а таксама марскіх прыліваў і адліваў дзеянні анёлаў. Так вырашаць праблему сапраўды лёгка, але філосафу – сорамна”. Рызыкуючы наклікаць на сябе гнеў багасловаў, рэктар нёс выхаванцам ідэі Каперніка: “Сонца – планета, якая знаходзіцца ў цэнтры іншых планет і як бы ўзвышаецца на каралеўскім троне, уліваючы сваю сілу ў зменлівую прыроду”.

У Кіеве пасталела паэтычная муза нашага суайчынніка. Сімяон Полацкі пісаў вершы на розных мовах. Большая частка іх не датавана. 1648 годам пазначаны першыя яго творы, якія захаваліся да нашых дзён. Гэта “Акафіст” і “Канон”. Па іх ужо адчуваецца: на беларускую зямлю прыйшоў Паэт. Як шмат хто з выпускнікоў “Афінаў”, ён паступіў у Віленскі універсітэт. На той час Самуіл, апрача роднай беларускай, ужо настолькі дасканала авалодаў лацінай, царкоўнаславянскай і польскай мовамі, што пісаў на ўсіх чатырох вершы.

Адукаваны палачанін зрабіўся прыхільнікам мірнага паяднання хрысціянскіх цэркваў. Гэта прывяло яго ў грэка-каталіцкі ордэн базыльянаў. Вернасць уніі ён пранёс праз усё жыццё. Нават у праваслаўнай Маскве свае кнігі ён падпісваў поўным тытулам базыльянскага манаха. Праўда, у Расіі лацініцу ніхто не разумеў, а паэт падпісваў на лаціне.

Чуючы ў сабе магутныя сілы, ён марыў прысвяціць жыццё літаратурным і навуковым заняткам. Час не надта спрыяў. Вайна Рэчы Паспалітай з Масковіяй не дала давучыцца. Летам 1655 года Самуіл стаўся сведкам штурму Вільні вайскамі царскага ваеводы Чаркаскага і казацкага атамана Залатарэнкі. Царскія стральцы і казакі рабавалі храмы: здымалі званы, абдзіралі з абразоў каштоўныя аправы. У кляштарах забівалі манашак, выкідвалі з дамавінаў мерцвякоў. Спалілі праваслаўную царкву за Вострай Брамай. Палова віленцаў загінула, астатнія ратаваліся, хто дзе мог.

Самуіл падаўся ў Полацк. Родны горад сустрэў нядаўнімі пажарышчамі і ліпучымі падазронымі паглядамі маскоўскіх стральцоў. Падарожнік лічыў, што самы надзейны прытулак у такі час – сцены Божай цвярдыні. Ігуменам Богаяўленскага манастыра пад Дзвіною быў знаёмы па Кіеве прафесар вольных мастацваў і таксама паэт Ігнат Іяўлевіч. З яго прапановы Самуіл прыняў пострыг і стаў Сімяонам. Выкладаў у брацкай школе, дзе некалі вучыўся, стварыў там тэатр, пісаў для яго п’есы. Але галоўным захапленнем настаўніка-дыдаскала была паэзія. Паэт напісаў некалькі эпітафій. Самая значная з іх “Нагробак”, прысвечаная забойству Георгія Пласкавіцкага, ваеначальніка польскіх войск. Асуджаючы забойцаў, Полацкі разам з тым разважае аб жыцці і смерці асобнага чалавека і аб вечным жыцці прыроды. Эпітафія гэта па сутнасці з’яўляецца лірычным вершам, бо на першым плане не сам факт забойства героя, а адносіны аўтара да гэтага факта.

Значную частку ранняй паэтычнай спадчыны Полацкага складаюць элегіі. Некаторыя з іх па тэматыцы прымыкаюць да вершаванных малітваў (“Смерць”, “Мелка”). У элегіі “Смерць” яскрава выявіўся гуманістычны матыў спагады да чалавечага гора. Рытмікай і спосабам выражэння думак гэта элегія вельмі блізкая да фальклорных плачаў. У вобразе Багародзіцы тут увасоблена простая жанчына-маці, якая перажывае за пакуты сына, а таму пры чытанні верша міжвольна забываецца яго царкоўная тэматыка, на першы план паўстаюць чалавечыя перажыванні. Блізкімі да папярэдніх па сваёй кампазіцыйнай будове з’яўляецца дзве элегіі “Стихи краесогласные… во сретение иконы Богородицы” і “Прилог к преподобной матери Ефросинии”. Творы ўзніклі з выпадку вяртання ў Полацк ікон Багародзіцы. Гэта ўзор патрыятычнай лірыкі С.Полацкага. У элегіях вельмі яскрава выразілася любоў аўтара да роднай зямлі і роднага горада, яны напоўнены трывогай паэта за лёс беларускіх земляў. Паэт заклікае зямныя і нябесныя сілы ахоўваць родны горад ад варожага нашэсця, памнажаць яго славу і багацце.

Манаства вызваляла ад матэрыяльных хлопатаў, а ўадначассе і ад абявязкаў перад сям’ёй і дзяржаваю. Наконт шкоды свецкага жыцця для паэта і вучонага Сімяон выказаўся так:

Ибо не будет мощно с книгами сидети,

Удалит от них жена, удалят и дети….

Припятствие мудрости женитву вещает,

Ей неудобно книги довольно читати,

И хотите жены в доме исполняти.

Хутка надарылася магчымасць паказаць свій паэтычны дар самому цару. Дванаццаць вучняў маладога дыдаскала выступілі перад Аляксеем Міхайлавічам з чытаннем твора пад даўжэзнаю, сапраўды “мятроваю” назвай: “Метры на пришествие во град отчистый Полоцк присветлого благочестивого и христолюбивого князя Алексея Михайловича, всея Великия и Малые и Белые России самодержцы и иных царств, и отроков, знайдуючыхся во училище при церкве святых богоявлених монастыря брацкого полоцкого его царского величества, а наготованные прд господинов отцов и братию то еиж святой обители в лето от создания мира 7164, а от воплощения Божьего Слова 1656 месяца июля, 5 дня”. Хлопчыкі старана дэкламавалі:

Веселися, о царю пресветлый з востока,

Россом светячий светом от Бозкаго она…

Адным словам, цар звярнуў увагу на маладога дыдаскала. А калі звярнуў, то трэба было чакаць, што не забудзецца пра яго. Так і атрымалася. Але да таго як Сімяон адчуў царскую ўвагу, ён зведаў, што такое дзеянні нядобразычліўцаў. У снежні 1659 года Іяўлевіч стаў архімандрытам полацкага Барысаглебаўскага манастыра. Тым самым у брацкай школе багаяўленскага манастыра ў Сімяона не заставалася галоўнага і ўплывовага заступніка. З незалежным у меркаваннях выкладчыкам вырашылі расправіцца тыя, каму не падабалася яго маскоўская арыентацыя. А менавіта так, а не інакш, успрымалі і многія калегі і начальства віншаванні, якія Сімяон рэгулярна пасылаў цару ў Маскву.

У справу ўмяшаўся полацкі епіскап Каліст. Не дапамагло і тое, што яшчэ ў 1657 годзе Сімяонам быў складзены і зачытаны яму панігірык – “Вітанне епіскапа Каліста Полацкага і Віцебскага”.

Сімяон апынуўся ў турме, што знаходзілася на полацкім Верхнім Замку. Давялося правесці ў кандалах два тыдні.

Незайдросная доля ў таго, хто сядзіць у астрозе. А калі звініш кандаламі, не ведаючы за сабой аніякай правіны, трываць пакуты шматкрат цяжэй. Тады агортвае роспач, і ў душэ нараджаюцца вершы-малітвы:

Призри оком милости на мене скорбяща.

От неправедна мужа клевету терпяща.

Их же ум мой не мыслил, он на мя клевещет,

А душа в невинности от страха трепещет

Крови моея хацет, пагубы желает.

Зусім бы цяжка давялося Сімяону, калі б не магчымасць атрымліваць маральную падтрымку ад Іяўлевіча. Той нязменна гаварыў, што, магчыма, хутка паедзе ў Маскву і абавязкова возьме яго з сабою. Так і сталася. У лютым 1660 года, калі ў Маскве меўся прайсці чарговы царкоўны сабор, Аляксей Міхайлавіч запрасіў на яго і Іяўлевіча.

Дэлегацыя, у складзе якой быў і Сімяон, знаходзілася ў Маскве некалькі месяцаў і ў Полацк выехала толькі 20 верасня 1660 года. Спяшаліся, каб паспець на заняткі. У Полацку Сімяон адчуваў тугу па вялікім, шумным горадзе, які паспеў палюбіць. Ды і пастаянна давалі знаць пагрозлівыя позіркі колішніх (ды і новых) нядобразычліўцаў. Становішча яшчэ больш ускладнілася, калі ў 1661 годзе актывізаваліся ваенныя дзеянні Расіі з Рэччу Паспалітай. На Сімяона з’явіўся адзін данос, другі… Каб далей ад граху, нічога не заставалася, як развітацца з родным горадам.

2. Пошукі новых жанравых форм у беларускі перыяд творчасці Сімяона Полацкага

Уздым беларускай паэзіі у XVII ст. звязан з Сімяонам Полацкім, які зрабіў вялікі ўклад у развіцце беларускай і рускай культуры таго часу.

Паэт, драматург, публіцыст і грамадскі дзеяч, Полацкі жыва цікавіўся сучаснымі яму падзеямі і бурна рэагаваў на іх, аб чым сведчыць яго творчасць як беларускага, так і маскоўскага перыяду жыцця. Гэта быў чалавек, які для свайго часу меў глыбокія і ўсебаковыя веды, так як Сімяон Полацкі жыў на пераломе дзвюх эпох – Сярэднявякоўя і Новага Часу. Усімі сіламі свайго розуму і таленту Полацкі цягнуўся да новага; пераважная большасць яго твораў цесна звязана з жыццём, рэчаіснасцю. Побач з тым, у Полацкага былі і такія творы, якія паказвалі абмежаванасць яго светапогляду, што абумоўлена як складанасцю эпохі , так і яго выхаваннем і санам.

Галоўнае месца ў старажытнабеларускай кніжнай паэзіі канца 16 – першай паловы 17 ст. займалі розныя панегірычныя жанры. Разнавіднасцю панегірычных жанраў, якія атрымалі шырокае распаўсюджанне ў беларускай паэзіі эпохі Адраджэння і ранняга барока, з’яўляліся дэкламацыі. Станаўленне жанру дэкламацый адбывалася ў канцы 16 – пачатку 17 ст., а росквіт яго звязаны з творчасцю Сімяона Полацкага.

У беларускі перыяд сваёй дзейнасці Сімяон Полацкі неаднаразова звяртаўся да жанру дэкламацыяў.

Так як дэкламацыі складаюць каштоўную частку панегірычнай паэзіі С.Полацкага, тэма пераважнай большасці іх – радзіма. Паэт клапоціцца пра яе лёс, просіць зямныя і нябесныя сілы заступіцца і абараніць яе. Асабліва шмат увагі паэт аддае гарадам Полацку і Віцебску, з якімі было цесна звязана яго жыццё. Любоў да Радзімы вельмі выразна адчуваецца нават у некаторых дэкламацыях на рэлігійную тэматыку.

Самым вядомым творам С.Полацкага да пераезду яго ў Маскву лічыцца “Метры”, які ён чытаў ў 1656 годзе перад царом Аляксеем Міхайлавічам. У Полацкага ёсць два вершы з такой назвай, яны знаходзяцца ў розных рукапісах.

Прыкладна палавіна адных “Метраў” амаль літаральна паўтарае дэкламацыю “Просфониму”, выдадзеную ў Львове ў 1591 годзе. Для таго часу факт запазычання чужых твораў лічыўся нармальнай з’явай. “Просфонима” была напісана і чыталася ў гонар прыезду ў горад мітрапаліта Міхаіла Рагозы. Зразумела, што для “Метраў” Полацкаму было легка выкарыстаць з яе некаторыя мясціны. У асобных выпадках ён замяняе імя мітрапаліта іменем цара, некаторыя радкі апускае або дабаўляе свае.

Другая палова “Метраў” напісана С.Полацкім самастойна. У ёй тэма беларуская. Аўтар дзякуе за прыезд у Беларусь і выказвае радасць жыхароў з гэтага выпадку. Вітаючы цара, паэт спадзяецца, што з прыходам рускіх войск палепшыцца жыццё яго сучаснікаў. Ён заклікае цара быць літасцівым да беларускіх земляў і асабліва да горада Віцебска:

Ликуй, Россия, а бо цар благочестивый

Прийде церкви красота, царь христолюбивый

Церков тя ныне, цару восточный, лобзает

Пришествием бос я тя от враг свобождает

Лобзает и отчимый Полоцк нареченный

Град твой благочестием ясно просвещенный.

Гэту дэкламацыю Полацкага выконвалі па часткам дванаццаць вучняў брацкай школы (отракаў), “Метры” напісаны на літаратурнай мове, аднак мова самастойнай часткі іх больш свабодная ад славянізмаў. Назва твора сапраўды “мятровая” “Метры на пришествие во град отчистый Полоцк пресветлого благочестивого и христолюбивого государя царя и великого князя Алексия Михайловича, всея Великия и Малыя и Белые России самодержцы и иных царств, и князеств, и государств обладателя от отроков, знайдуючыхся во училище при церкве святых богоявлених монастыря брацкого полоцкого при привитанию пресветлого его царского величества, а нагатованные пред господинов отцов и братию то еиж святой обители в лето от создания мира7164, а от вопрощения Божьего Слова 1656 месецев июля, 5 дня”.

Другі верш пад назвай “Метры” паэт чытаў у Полацку, на гэта ёсць спасылкі і ў загалоўку, і ў тэксце. Гэты верш не належыць аднаму Полацкаму. “Метры” былі “наготованые пред господинов отцов и братию то еиж святой обители”, гэта значыць Багаяўленскага манастыра.

Гэтыя “Метры” як і папярэднія, з’яўляюцца прыкладам патрыятычнай паэзіі. Беларуская зямля і яе лёс знаходзяцца ў цэнтры ўвагі аўтара. Верш напісаны шчыра і ўсхвалявана. Паэт праслаўляе родны Полацк, заклікае рускага цара ўзяць зусім не для таго, каб вызваляць беларускія землі. Вуснамі вучняў, што чыталі верш на пляцу ў Полацку, паэт публічна ўславіў радзіму, выказаў упэўненасць у яе лепшае будучае, расказаў пра яе сучаснае становішча. Сустрэча з царом паслужыла яму толькі прычынай для напісання гэтага патрыятычнага гімна. Галоўная думка дэкламацыі – пажаданне шчасця і росквіту беларускай зямлі і гораду Полацку:

Витаем тя, православный царю, праведное солнце,

Здравно бо век прагнули тебе души наши и сердце.

Витаем тя, царю, от востока к нам пришедшего,

Белорусский же от нужды народ весь асвобождавшаго.

З іменем цара звязаны дэкламацыі Полацкага “Вершы на шчаслівы зварот літасцівага цара з-пад Рыгі”, “Віншаванне з выпадку ўзяцця Дэрпта” і “Віншаванне з выпадку абрання на польскае каралеўства”. Паэт параўноўвае ў іх прыход цара ў Лівонію і Беларусь з усходам сонца. Усхваляючы рускага самадзержца, Полацкі, сам таго не ўсведамляючы, апяваў яго ваенныя паходы:

Веселися, царю, што Бог с тобою,

Будеш владети морем и всею Двиною.

Океан восточный власти ти годует

А юж и западны тобе ся готует.

Солнцу Восток, Запад ровне подлегают,

Даст Бог тебе, вси царем узнают.

Своеасааблівасць вершаў заключаецца ў тым, што паэт даў у іх першыя ўзоры пейзажных замалёвак. На жаль, урыўкаў такіх мала. Паэт устаўляе іх, каб параўнаць з’явы прыроды з тымі падзеямі, пра якія гаворыць. Найбольш яскравым прыкладам пейзажных замалёвак з’яўляецца ўрывак з дэкламацыі на вяртанне цара з-пад Рыгі:

В полнощных краях, где солнца полрока

Крыет промени от людского ока.

Кгды то обчат, же мает восходити,

День той празнует за фест знаменитый,

С поклоном солнцу в очы забегают,

Долго жить с оным взаемне сприяют.

Дэкламацыі С.Полацкага “Стихи краесогласные”, “Диалог краткий”, “Диалог краткий о государе царевиче” и “Приветство новорожденной царевне Марии” звязаны з яго часовым знаходжаннем у 1660 годзе ў Маскве. У гэты час становішча беларускіх земляў было няпэўным. Паэт бачыў, што над Полацкам навісла пагроза зноў трапіць у рукі палякаў. У сувязі з гэтым у дэкламацыях аўтар заклікае цара быць абаронцам беларускіх земляў. Тэма Радзімы і ў гэтых творах з’яўляецца цэнтральнай, толькі раскрыта яна інакш. Калі ў папярэдніх творах Полацкага гучаў бадзёры, узнёслы тон, то ў гэтых дэкламацыях яскрава адчуваецца трывога аўтара, яго неспакой за будучае радзімы. Прычым цар усхваляецца за якасці, супрацьлеглыя тым, якія паэт бачыў у яго ў 1656 годзе. Калі раней Полацкі апяваў ваенныя паходы цара, то тут ён сцвярджае, што “земль му пространства не треба”.

Некаторыя з гэтых дэкламацый напісаны вельмі своеасаблівымі вершамі. Напрыклад, адной з асаблівасцей дэкламацыі “Диалог краткий” з’яўляецца тое, што ,акрамя рыфмоўкі апошніх складоў, у ёй ёсць унутраная складовая рыфма. Верш мае тры цэзуры, якія разбіваюць радок на чатыры часткі. Трэцяя і чацвёртая часткі радкоў у вершы рыфмуюцца паміж сабою, а ў некаторых выпадках рыфмуецца таксама першая частка з другой:

Рцы щастя, кому служиш, кто ест сей Алексей,

Чыя кров, сын Михайлов, государев, царев,

Кто саном, царь розаном, коли дуж храбры муж

Буди же царь на премнога кропок лета света.

Твор з’яўляецца прыкладам вершаў “рэха”, дзе спачатку задаецца пытанне, а потым ідзе адказ – “рэха”.

Значная колькасць дэкламацый Полацкага прысвечана евангельскім сюжэтам, пэўным рэлігійным святам або падзеям царкоўнага жыцця таго часу. Найбольш значным творам з гэтай групы з’яўляецца дэкламацыя 1659 года, напісаная з выпадку вяртання іконы Багародзіцы ў Полацк. “Храни град Полоцк со всеми гражданы” – заклікае паэт Багародзіцу. Гэты верш па сваёй ідэйнай накіраванасці цесна прымыкае да лепшых дэкламацый Полацкага, ён прасякнуты клопатамі паэта за лёс радзімы і тэматычна пераклікаецца са “Стихами краесогласными” і “Метрами”. Астатнія дэкламацыі Полацкага ранняга перыяду звязаныя з іменем Хрыста.

Тэматычна вылучаецца ў беларускі перыяд пастараль “Беседы пастуховы”. Гэта твор пра жыццё пастухоў, напісаны ў форме дыялога. “Беседы”, як і дэкламацыі, простыя па сваёй кампазіцыі, але выкананне іх патрабавала больш сцэнічнага майстэрства. У прыватнасці, адзін з выканаўцаў, паводле зместу, павінен мець выгляд пажылога чалавека, другі – маладога і г.д. Акрамя таго, патрабавалася, каб абодва выканаўцы выступалі ў адпаведным адзенні.

С.Полацкі пры напісанні “Бесед пастуховых” ішоў за польскімі ўзорамі, дзе жанр пастаралі быў вельмі распаўсюджаным.

Мова пастаралі стараславянская. Праўда, час ад часу ў ёй сустракаюцца беларускія словы і формы амаль увесь тэкст твора напісан правільным сапфічным вершам. Зыходзячы з гэтых моўных асаблівасцей, трэба думаць, што “Беседы пастуховы” з’явіліся дзесьці ў пачатку 1660-х гадоў:

Братие, и мы тоже пастушкове,

Якоже и вы и все простачкове,

Неучени же буквам, ни выдворных

Слов красововных,

Но яко чин наш есть,сице приидохом

И с миром к нему во вертеп виидохом

Поклонившееся в простоте, что знахом,

… Не имехом же ни даров богатых,

Кроме овчаток, ниже одежд златых.

Не в чин бо и есть пастухам богаты

Одежды златы…

Пры напісанні дэкламацый паэт разлічваў на рэальныя магчымасці іх выканання. Яны складаюцца з асобных маналогаў, пралог і эпілог амаль усюды адсутнічаюць. Усе дэкламацыі, за выключэннем першых “Метраў”, у беларускі перыяд напісаны строгім сілабічным вершам: адхіленняў ад правіл сілабізму вельмі мала. Адны 11-складовыя з цэзурай пасля пятага складу, другія 13-складовыя з цэзурай пасля сёмага складу. Некаторыя рознаскладовыя ўрыўкі напісаны сапфічным вершам. Сустракаюцца прыклады 10 і 12-складовых.

Панегірычная паэзія С.Полацкага вырасла на ўзорах беларускай, украінскай і польскай паэзіі, з якой яна ўвабрала ўсё ў сябе лепшае. Але паэт на гэтым не спыніўся, а значна пайшоў далей. У яго дэкламацыях больш багатая строфіка, разнастайныя мастацкія сродкі. Дэкламацыі Полацкага вызначаюцца спецыфічнымі асаблівасцямі рытму. Усхваляванне той або іншай асобы ці нават прадмета патрабавала узвышанага стылю. Вельмі пашыраны ў дэкламацыях звароткі. Гэта і зразумела, бо творы пісаліся для ўсхвалявання пэўных “высокіх” асоб:

Радуйтеся, граждане, сынове востока…

Живи, белороссийская оздобо Сиону…

Витай, Алексею,славный над небами…

У залежнасці ад зместу дэкламацый паэт змяняе іх стыль. Дэкламацыі, прысвечаныя рэальным асобам, напісаны ва ўзвышана-рытарычным тоне. Лексіка іх эмацыянальна-экспрэсіўная.

Дэкламацыі займаюць адно з цэнтральных месцаў у творчасці С.Полацкага. адны з іх (царкоўнага цыкла) былі больш далёкія ад жыцця, другія з’яўляліся водгукам на грамадскія падзеі свайго часу.

2.3. Новыя ідэйна-тэматычныя падыходы да адлюстравання рэчаіснасці і паглыбленне праблематыкі ў маскоўскі перыяд

Храналогія ўсёй паэтычнай дзейнасці Сімяона Полацкага падзяляецца на два перыяды – беларускі і маскоўскі, якія паміж сабой вельмі адрозніваюцца ў стылістычным і жанрава-тэматычным плане. Калі ж творы беларускага перыяда маюць яркую градацыю ў часе, да і ў самой моўнай аснове, то творы маскоўскага перыяда не маюць паміж сабой яўных адрозненняў, бо гэта залежыла ад яго царскіх заступнікаў. С.Полацкі адказаўся ад драматычнай паэзіі, ад розных паэтычных форм і звярнуў увагу больш на філасофска-багаслоўскую тэматыку.

Але скрадываецца пытанне: калі ж адбыўся пераезд у Маскву, калі пачаўся маскоўскі перыяд?

Некаторыя аўтары (у прыватнасці У.Арлоў, К.Тарасаў называюць летам 1664 года). Але думаецца, правільней сказаць, што ў другой палове 1663 года. І тут сама прыслухацца да думкі Л.Пушкарова, аўтара кнігі пра Полацкага з серыі “Жыццё выдатных людзей” (1972): “пераезд яго варта аднесці да другой паловы 1663 года: Сімяон згадваецца як перакладчык Пасісія Лігарыда пры яго спрэчках з патрыярхам Ніканам ужо ў ліпені 1663 года. Гэты ж год пацвярджае і сам Полацкі ў прадмове да “Вертаграда шматкаляровага”, напісанага ў 1676 годзе: ён гаворыць, што на дзень канчыны Аляксея Міхайлавіча пражыў у Маскве 13 гадоў”.

Сімяон апошні раз глянуў з прыдарожнага пагорка на Полацк:

Что я стяжу в дому? Что изучуся?

Лучше в странствии умом обогачуся.

У Маскву ехаў не адзін, а з маці і пляменнікам. Як прызнаваўся: “Оставил я отечество, родных, удалился, вашей царской милости волею вручился”.

Менавіта ў Маскве Сімяон стаў Полацкім.

Пасялілі паэта ў Заіконаспасаўскім манастыры. Царом быў сустрэты належным чынам. Неаднаразовыя вітанні зрабілі сваю справу. Адразу атрымаў адказнае даручэнне: стварыць спецыяльную лацінскую школу для царскіх людзей з Прыказа таемных спраў. Яна стала адной з тых грэка-лацінскіх устаноў, што з цягам часу прывялі да ўтварэння Славяна-грэка-лацінскай акадэміі. Спачатку Сімяон быў адзіным настаўнікам, ды і вучняў было толькі чатыры: дарослыя людзі, пад’ячыя Прыказа. Асабліва прыязныя адносіны былі з Сільвестрам Мядзведзевым, які стаў любімым вучням і на ўсё жыццё захаваў прыязнасць да свайго настаўніка, удзячнасць яму.

Сімяон ахвотна карыстаўся запрашэннем з’яўляцца ў царскі палац з любога ўрачыстага выпадку. Стаў вядомым Полацкі і як выхавацель царскіх дзяцей. Калі нарадзіўся царэвіч Сімяон, паэт паднёс успешнаму бацьку свайго цёзкі нешта небачанае дагэтуль ні царом, ні прыдворнымі: віншаванні мелі форму крыжа, васьміканцовае зоркі, ромба, сэрца. Менавіта Сімяон быў у расійскай паэзіі пачынальнікам эксперыментаў з фігурнымі вершамі. Значную цікавасць уяўляюць сабой контурныя вершы С.Полацкага. так, контурны верш у выглядзе зоркі уваходзіў у кампазіцыю “Благоприветствования”, які адрасаваўся Аляксею Міхайлавічу. Гэты верш (зборнік “Рыфмалагіён”) уяўляе сабой васьміканечную зорку, кожны з канцоў-промняў якой змяшчае абавязковае барочнае двухрадкоўе:

Светлая звезда иногда явися,

Спаситель егда мирови родися.

Ипостась слова от Отца рожденна

Изволением во плоть обличенна.

Мудрый волови и цари познаша

Моща в ней божию и последоваша

Персидских от стран Христа обретоша

Ему с поклоном дары принесоша.

У Маскве плённа развівалася літаратурная творчасць С.Полацкага, яна адлюстроўвала найбольш перадавыя ідэі таго часу. Іменна тут ім былі напісаны яго асноўныя сачыненні: філасофскія і багаслоўскія трактаты, пропаведзі, гутаркі, настаўленні, драмы, камедыі, а таксама мноства вершаў, з якіх потым ён склаў два манументальныя зборнікі – “Вертаград мнагацветны” і “Рыфмалагіён” па 1300 старонак кожны. Гэта былі першыя паэтычныя зборнікі ў Расіі.

Прычым, да пераезду ў Маскву С.Полацкі пісаў свае творы на роднай беларускай мове, а ў сталіцы перайшоў на рускую і авалодаў ёю дасканала, пра што сам пісаў у прадмове да “Рыфмалагіёну”:

Писах в начале по языку тому,

Иже свойственный бы моему дому.

Таже увидев многу пользу быти,

Словенскому ся чисту учити.

Так як С.Полацкі быў духоўным настаўнікам сына Аляксея Міхайлавіча Фёдара, то і вырашыў адкрыць друкарню. І першай кнігай, якая выйшла, быў “Букварь языка словенского”.

Вельмі шмат пісаў твораў з філасофскім разважаннем. І менавіта яго зборнік “Вертоград многоцветный” – гэта музей “рарытэтаў і кур’ёзаў”. Сапраўды, у зборніку разам з філасофскімі вершамі-разважаннямі, вершамі-апісаннямі маюцца і такія анекдоты, як “кодэксы прыстойнасці” пэўных сацыяльных груп, сярод якіх можна адзначыць у першую чаргу “Монах”, “Купечество”, “Дева”, “Вино”, “Воздержание” і інш. Уключаючы ў зборнік і зарыфмаваныя легенды і паданні “Казнь за сожжение нищих”, “Разбойник” і іншыя, дзе аўтар ваказвае свае маральна-этычныя, філасофскія, эстэтычныя погляды. Прыкладам апошніх можа паслужыць верш “Икона Богородицы”, які з’яўляецца, па сутнасці, адной са шматлікіх аповесцей-легенд аб цудадзейных абразах.

Вершаскладанне было галоўным захапленнем Сімяона. Ён пакінуў вялізную спадчыну – пяцьдзесят тысяч радкоў, пісаў ва ўсіх жанрах і дасягнуў вытанчанасці формы. Першым у Расіі Полацкі ператварыў паэзію з рамяства ў мастацтва. Большасць вершаў Сімяона пабудавана па адной схеме: вобраз і яго мастацкі эквівалент маральнага зместу:

Колесо скрипяще путнику стужает,

Человек же ропотный – богу досождает.

Паэтычныя асацыяцыі Сімяона часта вельмі нечаканыя. Якая быццам бы сувязь можа ўзнікнуць паміж авечкай і вячэрняй малітвай, аднак:

Овца бо егда придет время спати;

Нрав на колени имать приподати

Овчествуй каждо, прежде приклонися

На колени ты, сердцем сокрушися.

Аб высокім прафесіяналізме паэзіі Полацкага сведчаць ягоныя вершы з рыфмаванымі паўрадкоўямі:

Не люби цела и будет цела

Душа, конечно, поживёт вечно.

Три жизни, хлебе, со Христом в небе…

Ці яшчэ больш рыфмаваныя па форме радкі:

Есть прелесть в свете, як в полном цвете, ту ты остави.

Возлюбленные, душе грешная, от зноб воспряни.

Приходит время, а грехов бремя тя угнетает,

демон же смелый на тебе в стрелы яд свой впущает.

Мог Полацкі бліснуць і вершам у два слупкі, якія чытаюцца і паасобку і разам:

Бог сый в небе Боже благий

Радость в тебе Свете драгий

Да дарует Да храните

Честь и славу Марфу здраву

Мужу праву За тваю славу

Да готуем Юже зримее

За то, яко Тя, любяшу

Всем благ всяко И служашу

Бываеши Сердцем правым

Бедным милость Умом десным

Скорбным радость Словом честным…

Ёсць у Полацкага паэтычныя творы, якія злучаюць радкі на трох мовах – славянскай, польскай, лацінскай. Любіў ён і ўжывальныя яшчэ ў антычнай паэзіі фігурныя вершы – у выглядзе зоркі, ромба, сэрца і г.д. пры выпадку ўмеў пагуляць значэннямі слова:

В мире не мирном мир ным бывает,

Егда царь мира врат побеждает.

Галоўны зборнік паэзіі Полацкага “вертаград шматкаляровы” выказаў усе дыдактычныя імкненні паэта, які лічыў свае вершы дапаможнікам для выпраўлення нораваў: “Обрящет зде благородный и богатый врачевства недугом своим; гордости – смирение; Обрящет гневливец – крапость и прощение удобное; ленивец – бодрость; глупец – мудрость … ненавистник – любовь … безумник – воздержание”. Ёсць там і творы сатырычнага зместу, з якіх найбольшую цікавасць мае верш-аблічэнне “Манах”:

Но увы безчиния! Благ чин погубися,

Иночество в безчинство в многих преложися.

Множицаю есть зрети стожам лежащих,..

Изблевавших питие и на свет не зрящих…

Мнози от вина бун сквернословят зено,

Лают, клявещут, срамят и честные смело…

Ни жених инный тако себе украшает,

Яко инок несмысяный, – за что погибает [7, 190].

Размясціўшы вершы ў алфавітным парадку, Сімяон стварыў своеасаблівую энцыклапедыю, дзе перапляталіся царкоўныя легенды, анекдоты, звесткі з гісторыі, геаграфіі, погляды на ідэальнага манаха, на абавязкі начальніка, выкрыванне распусты і чараўніцтва і асабліва зайздроснікаў і паклёпнікаў.

Былі ў С.Полацкага і барочныя казанні. Для барочнай паэзіі характэрны асветніцкія тэндэнцыі. Менавіта ў творах Сімяона, якія складаюць яго зборнік “вертаград мнагацветны”, гэтыя тэндэнцыі знайшлі найбольш яркае адлюстраванне. Зборнік змяшчае 1246 вершаў і часта параўноўваецца з энцыклапедычным даведнікам. Зборнік падзелены на тэматычныя рубрыкі, размешчаныя ў алфавітным парадку, пад кожнай рубрыкай аб’яднаны цыкл вершаў. Тэмы яго вершаў разнастайня – ад самых агульных, тыпу: праца, закон, мараль, годнасць, слава, любоў, смерць, да канкрэтных, накшталт апісання звяроў, птушак, рыб, дрэў, кветак, мінералаў. Трактуюцца ў вершах Полацкага і гістарычныя падзеі, гістарычныя асобы, апісваюцца палацы, цэрквы. Сімяон імкнуўся раскрыць алегарычны сэнс рэчаў, перакладваў іх з мовы канкрэтных вобразаў на мову паняццяў і лагічных абстракцый, разбураў створаны ім рэчавы свет. Вершы Полацкага адначасова адукоўваюць, павышаюць і вучаць маралі, настаўляюць у дабрачыннасці. Гэта была ў першую чаргу паэзія дыдактычная, паэзія асветніцкая.

На свае паэтычныя творы С.Полацкі глядзеў не як на гульню ці забаву – прызванні паэта і настаўніка былі для яго непарушна звязаны. Ён востра адчуваў адказнасць паэта, здольнага захапіць “думкі і сэрцы”, за ўзровень культуры і маралі сваіх сучаснікаў. Вершы Полацкага расказвалі чытачам пра падзеі старажытнай гісторыі і дасягненні навукі 16 – 17 ст., пра родныя беларускія землі, асабліва Полацк і Віцебск [9, 75].

Іераманах Сімяон Полацкі, здавалася б, павінен быў прапаведаваць у сваіх вершах суровы аскетызм, доўгія пасты, устрыманне. Але ён сцвярджае зусім іншае: бязмернае ўстрыманне прыносіць вялікую шкоду:

Воздержания аще безмерно хранитие,

Множицою души ти вред вашей творити:

Плоти бо изнемогшей ум не добр бывает, -

Рожсуждение в меру вся да устроят [7, 78].

На думку Сімяона, безмерны пост падточвае сілы чалавека, параджае “дух маркоты і журбы”. Заглушаючы галасы рэлігійных фанатыкаў і аскетаў, поўны веры ў людзей, гучыць голас паэта: Я чалавек і нішто чалавечае мне не чужое. Гэтаксама як і ежу, паэт не спяшаецца забараніць нават віно, якое прыносіць людзям і шкоду і карысць:

Вино хвалити или хулити – не знаю,

Яко в оном и пользу и вред созерцаю.

Полезно силам плоти, но вредные страсти

Возбуждает силою свойственные сласти.

Обаче дам суд ищев: дабро мало пити,

Тако бо здраво творит, а не вить вредити,

Сей Павел Тимофею здравит совет даше,

Той же совет да хранит достоинство ваше [7, 80].

Героі вершаў Полацкага пераважна не бог, багародзіца і святыя апосталы, а жывыя, часта грэшныя людзі, якія заўсёды актыўна дзейнічаюць, хвалююцца і пакутуюць. Ён праслаўляе добрага і разумнага чалавека – ці гэта пакрыўджаны невукамі, філосаф (верш “Роза”):

Философ в худых ризах обычно хождении,

Ему же во двор царский нужда нека бяше.

Прииде убо к вратом, стражи и атчиаху,

Дважды, трижды и паче то ему деяху…

Пришед же к царю, поча ризу целовати

И елико можаше честь ей воздавати… [7, 21].

Ці гэта знаходлівы разбойнік (верш “Разбойнік”):

Морский разбойник, Дионид реченный,

От Александра царя вои хищенный,

Егда от царя вопрошаем бяше,

Всякую на мори разбои творяше…

Обличение окаму простил есть,

Близ правды бытии слово разсудил есть…

Увеща такмо разбая престати,

Паче же читко с враги воевати [7, 17].

Гераіня верша “П’янства” – жонка чалавека, які, не ведаючы “меры в питии”, прыйшоў дадому і ўбачыў замест двух сваіх сыноў – чатырох. І ён вырашае праверыць сваю жонку распаўсюджаным сродкам, які лічыўся ў 17 стагоддзі самым верным, - распаленым жалезам. Адважная гераіня паэта не хоча спадзявацца на літасць божаю і прапануе мужу падаць ёй распаленае жалеза сваёй рукою:

Человек некий винопойца бяше,

Меры в питии хранити не знаше,

Тем же многажды повгнезда упися,

В очию его всяка вещь двоише…

…Имя два сына, иже предстаста

Ему четыре во очию стаста.

Он нача жену абие мучити

Да бы ей правду хотела явити…

…Взял есть железо, огнём распаление,

Ко жене бедней жестоко вещание…

…Аще же с инем блуд сич творила,

Имать ожещи тя огненна сила.

Бедная жена в моте беде бяше,

Обаче умно к нему глагодаше…

…Такмо потишися своею рукою

Подати оно ты на руку мою.

А все железо распалено бяше,

Чего пияный во ум не прияти.

Ятае железо, люта опалил,

Болезни ради в мале отрезвил.

И се два сына точно видели

Невинность жены, свою вину знаше…[7, 55].

Галоўнай думкай гэтай, на першы погляд, прымітыўнай павучальнай прытчы з’яўляецца глыбокая вера ў магчымасці чалавека, што не губляецца ні ў якіх абставінах. “На бога спадзявайся, ды сам не губляйся,” – як бы гаворыць нам гераіня Полацкага, а разам з ёй і аўтар [5, 164-165].

Глыбокае асвятленне ў творах С.Полацкага знайшлі этычныя праблемы. Паэт страсна прапагандаваў патрыятызм, праслаўляў любоў да працы, дружбу паміж народамі, асуджаў невуцтва і дэспатызм, пісаў аб грамадзянскім абавязку і справядлівасці, сумленнасці і мужнасці, пастаянна вучыў дабрачыннасці. Так, у вершы “Чэсць” ён пісаў:

Родителей на сына честь не прихождает,

Аще добродетелей их не порождает.

Лучше честь собой комуждо стяжати,

Нежели предков си честию сияти …

Філосаф заклікаў выхоўваць высокую мараль асабістым прыкладам, высакароднымі, дастойнымі чалавека ўчынкамі:

Мнози к добротам инех увещают,

Сами же оных ни мало творяют.

Сии подобны суть звоном звонящим

В церковь зовущим, самим не входящим.

За шаснаццаць гадоў жыцця ў Маскве (1664-1680) паэт напісаў вялікую колькасць вершаў, дзве п’есы, некалькі твораў царкоўна-рэлігійнага характару, пераклаў на вершы і ў 1680 годзе выдаў “Псалтирь рифмотворную”, якая з’яўляецца першым друкаваным зборнікам у Маскоўскай Русі. Свае вершы маскоўскага перыяду Полацкі аб’яднаў у два зборнікі “Вертоград многоцветный” і “Рифмологион”.

У зборніку “Рифмологион” сабраны творы панегірычнага характару. Значную з’яву складаюць п’есы Полацкага, асабліва “Комедия притчи о блудном сыне”. Паклаўшы ў аснову твора евангельскую прытчу пра блуднага сына, Полацкі ўзняў у ім надзённыя пытанні, што хвалявалі сучаснікаў. Паэт паказвае прымірэнне бацькі з сынам, гэта значыць імкнецца згладзіць тыя супярэчнасці “бацькоў” і “дзяцей”, людзей двух пакаленняў, якія ў яго часы насілі ў Рускай дзяржаве абвостраны характар.

2.4. Паэтычнае майстэрства віршаў Сімяона Полацкага

Творчасць Сімяона Полацкага цесна звязана з традыцыямі беларускай сілабікі. Па жанрава-тэматычнай разнастайнасці лічыцца найбольш значным прадстаўніком “высокага барока”. Бо паэзія С.Полацкага найбольш містычная, песімістычная і трагічная. Паэзія яго найбольш згушчаных, змрочных фарбаў, шчодра аздобленых мастацкімі каштоўнасцямі. Паэту быў уласцівы аб’ектыўна-ідэалістычны светапогляд, эстэтычнае ўспрыманне свету. Паэзія Сімяона поўная супярэчнасцей. Творчасць яго абапіралася “на сугуба акрэсленую сістэму паэтычнага стылю” [12, 35].

Адной з галоўных асаблівасцей барока ў літаратуры была гіпербалізацыя, гіпертрафіраваная эмацыянальнасць пачуццяў, тое ўздзеянне на псіхіку чалавека, якое выклікала ў чытача пэўны эфект, пэнае душэўнае перажыванне. Гэта прасочваецца выразна ў вершы “Слова, яже Христос, распятый на кресте молвил до бога отца”. Метафары, знойдзеныя аўтарам, эмацыянальнасць паэтычнай мовы, у еднасці са знаёмым і хвалюючым сюжэтам – рабіла незабыўнае і моцнае ўражанне на чытача:

Иж тебе болезнь всяко обыймает,

Заледво душа во плоти застает.

Вся члонки на крест срокго растягнены,

Яко на гуслях струны натягнены.

Глава зранена, плоть страшно шарпана,

Руки и ноги гвоздами поколано.

Очи и уста заплынули, лице зчернело.

Згола всее страсти на тя ся спихнули.

Полацкі свядома парушае кампазіцыйную гармонію верша і некалькі разоў – у розных ракурсах – апісвае пакуты Хрыста і робіць гэта паэтычна віртуозна. Эфект незвычайных пакут Хрыста дасягаецца ў творы дакладным, натуралістычна падрабязным гіпербалізаваным параўнаннем (Хрыстос параўноўваецца з нацягнутай струной, са снапком “солнци, егуа бывает сушенный”). Пабудаваны цалкам на градацыі урывак-апісанне выгляду распятага Хрыста: аўтар нагнятае трагізм, даводзячы яго да празмернасці (члонки на крест срокго растягнены, глава зранена, плоть страшно шарпана, очи и уста заплынули, лице зчернело).

Яшчэ адна асаблівасць паэтыкі: у “Словах…” вельмі часта ўжываюцца выклічнікі, якія узмацняюць трагізм.

Любімы прыём С.Полацкага – супастаўленне супрацьлеглых паняццяў (зямнога і вечнага, прыгожага і агіднага, высокага і нізкага). Прычым, пастаяннае нагрувашчванне кантрастаў пераходзіць у яго амаль у “любаванне” імі, робіцца самамэтай, нейкім “пляценнем” тропаў. Вось як, напрыклад, служыць прадмова да “Вертограда многоцветного”: “Обрядет зуе благородный и богатый врачеества недугом своим: гордости смирение, сребролюбие благорасточение, скупости подаяние, всехвальству смиренномудрие обрящет худородный и нищий своим недугом целебная: роптанию терпение, татбе трудолюбие, зависти тленных презрение…”

Пашыранымі з’яўляюцца ў Полацкага алегарычныя супастаўленні. Такія антытэзы ў тэксце ўжываюцца побач: “счарнеласць лица” – “светлость ока”; Хрыстос “жаждуею зморенны” – Хрыстос “без дна вод живых”; “Тма имглиста” – “солнечное променье”, падобная кантраснасць назіраецца не толькі ў духоўных, але і ў свецкіх вершах Сімяона. Напрыклад, у прывітальным вершы рускаму цару Аляксею Міхайлавічу:

Не всегда на воздусе бывает тма имглистая,

Аки вставичие трвает ноч чорно облачистая.

Але и солнечное променьми коло блестает.

Затым и самого сияющага светлость бывает.

Полацкі любіць часта і ўмела выкарыстоўваць «касмічную» і астралагічную сімволіку. Любімыя вобразы – Сонца (яно выступае ў вершах і ў прамым сэнсе – нябеснае свяціла, так і ў пераносным – сімвал дабрачыннасці, “истинной веры”), месяц, зоры, планеты, дзень і ноч. Таму ў вершы надзвычай тыповым у гэтым сэнсе “Стихи краесогласные…”:

Солнце на землю не само действует,

Но и луна с ним много изводствует.

Ты, царю , солнце, а луна Мария царица…

Калі ж Сімяон выкарыстоўвае вобраз планет, стыхій і іншых касмічных з’яў нават у іх прамым сэнсе, то і тады яны набываюць алегарычнае адценне:

О яко ж стражуеш, кто ж может сказати?

Вспомнявиш, мусит, сердце ся подати.

Немо створене и то тя рыдает.

Луна и солнце в кровь ся премьнает.

Вси елемента в жалость ся прибрали,

Рвутся от жалю и твердые скалы…

Адухаўленне нежывой прыроды на той момант у С.Полацкага было даволі смелым наватарствам.

Стылю барока адпавядала і паэтычная мова С.Полацкага. У яго шмат эпітэтаў, метафар, параўнанняў. Напрыклад: “оплаканный мир”, “тьма неверия”, “ров отчаяния”, “сынове тма”, “меч еретика”. Характэрнай для яго стылю з’яўляецца і насычанасць, калі і не сказаць больш – перанасычанасць біблейскімі цытатамі і антычнымі рэміністэнцыямі (гэта асабліва ў пастаральных вершах).

Каб выклікаць стрэс у чытача, Полацкі выбірае найбольш моцныя паэтычныя сродкі. Вершы паэта перанасычаны алегорыямі, параўнаннямі, гіпербаламі, метафарамі. Многія яго метафары часцей за ўсё складаюцца з двух назоўнікаў тыпу “расширител веры”, “тма неверия”, “свет веры”, “воды потоп”.

У энцыклапедыях Полацкага наглядаецца і ўжыванне эпітэтаў, якія складаюцца з назоўніка і прыметніка: “воду грехову”, “корабль церковный”, “мрак во греховный”, “раем словесным”, “стран персидских”. Таксама сустракаюцца ў дэкламацыях Полацкага метафары дзеяслоўнага паходжання ў спалучэнні з эпітэтамі, дзе адно слова яшчэ больш узмацняецца значэннем другога: “ясно освещает”, “над камень твердии скалы”, “ревля не рыдати”, “земля стогнет”, “снежная хмура”.

С.Полацкі дбае пра форму сваіх вершаў, выкарыстоўвае гульню слоў, жангліруе тропамі: для яго творчасці характэрны так званыя “барочныя фугі” – разгорнутыя перыяды. У гэтым сэнсе звяртаецца ўвага на вершы-малюнкі Полацкага, так называемыя “контурныя вершы”. Так, контурны верш у выглядзе зоркі уваходзіў у кампазіцыю “Благоприветствования”, які адрасаваўся цару Аляксею Міхайлавічу. Верш уяўляе сабой васьміканечную зорку, кожны з канцоў-праменняў якой змяшчае ў сабе двухрадкоўе:

Светлая звезда иногда явися,

Спаситель егда мирови родися.

Ипостась слова от Отца рожденна

Изволением во плотьобличенна.

Мудрый волови и цари познаша

Моща в ней божию и последоваша

Персидских от стран Христа обретоша

Ему с поклоном дары принесоша.

Паэту цяжка быць арыгінальным, калі ён вымушаны будаваць тропы па ўжо прынятым узорам-матрыцам (узмацняльныя метафары з назоўніка ў назоўным склоне і назоўніка ў родным склоне: “тма неверия”), калі ён мае права мяняць вершаваныя формы, звязаныя стылёвымі ланцугамі правіл: абавязковым парадкам слоў з аднолькавымі канчаткамі, гэта значыць не можа карыстацца унутранай рыфмай. Верш “Лямант на смерць Леонтия Карповича”:

Доступил ли утехи, то подставит мехи

Под зреницы крвавыи, немаш нам утехи.

Як гаварылася вышэй, паэт шырока выкарстоўвае барочныя прыёмы пісьма: уводзіцьантычныя ўстаўкі і дэкарацыі, звяртаецца да зрокава-графічных эфектаў, ускладненых метафар, алегорый, гіпербал. Значны ўплыў на барочную стылістыку Полацкага аказвала руская архітэктура і жывапіс. На заключным жа этапе ўсё большае ўздзеянне на паэтыку Полацкага аказвала фальклорная стыхія, бытавыя сферы народнага жыцця. Гэтае перапляценне разнастайных творчых уплываў і арыентацый своеасабліва адбілася на метрычнай структуры сілабічнага верша С.Полацкага.

На папярэднім этапе ў метрычнай структуры беларускага сілабічнага верша (Ф.Скарына, А.Рымша) вялікае значэнне меў дасілабічны інтанацыйна-сказавы верш, звязаны з уплывам народнага верша. У выніку сілабічныя памеры нярэдка “размываліся”, гублялася іх інтанацыйная выразнасць. Распрацоўка новых літаратурных жанраў (дэкламацыі, віншаванні, элегіі) патрабавала адпаведнай стабілізацыі кананічных форм сілабічнага верша. Вось чаму намаганні паэта скіраваны на гэтым этапе на максімальнае ачышчэнне паэтычнай мовы ад уплыву гутарковай стыхіі і набліжэння яе да рытарычна-дэкламацыйных вымог старажытнага віційства.

З усталяваннем кананічных форм сілабікі звязана такая істотная асаблівасць метрыкі Полацкага, як міжрадковыя пераносы. Як вядома, ужыванне пераносаў у дасілабічных формах недапушчальна – так, інтанацыйна-сказавы член павінен абавязкова супадаць з вершаваным радком, і перанос парушыў бы гэтую абавязковую суадпаведнасць.

Стабілізацыя сілабічных структур у паэзіі Полацкага яскрава выявілася і ў паглыбленні метрычнай функцыі рыфмы. Менавіта ён упершыню ўводзіць у літаратурны ўжытак паняцце “Стихов краесогласных” (1659) як адзнакі метрычнай завершанасці вершаванай мовы ў адрозненні ад неразмежаванай празаічнай стыхіі. Узмацненне метрычнай стабільнасці вершаванага радка ў сілабічным вершы, паяўленне разнастайных пераносаў, страфічных форм непазбежна паглыбляла выяўленча-эўфанічную ролю рыфмоўкі. У адпаведнасці з прасадычнымі асаблівасцямі старабеларускай мовы асноўным відам гукавой сувязі сумежных радкоў у сілабіках Полацкага становіцца мужчынская дакладная рыфма.

Даволі пашыранай формай у ранніх вершах С.Полацкага з’яўляецца і жаночая рыфмоўка (посадися – учися, положися – грешися). Аднак ужо на раннім этапе ў многіх вершах Полацкага сустракаюцца формы рыфмоўкі больш арыгінальныя і перспектыўныя. Напрыклад, няпоўная рыфма (правый – славы), асанансная (человека – владыка), складаная (от бога – премнога) [2, 254].

Разнастайнасць метрычных форм, прынцыпы рыфмоўкі, ужыванне міжрадковых пераносаў сведчылі аб структурнай завершанасці сілабічнай сістэмы Полацкага, які ў сваіх пошуках не механічна пераносіў гатовыя ўзоры ці традыцыі суседніх літаратур, а імкнуўся да творчай самастойнасці і арыгінальнасці.

З метрычнымі асаблівасцямі вершаў Полацкага звязана і яго строфіка. У адрозненне ад дасілабічных форм суцэльнага верша, які грунтаваўся на адзінстве паэтычнай фразы і быў поўнасцю залежным ад сэнсава-сінтаксічнай завершанасці. Сілабічная сістэма вершаскладання ў вершах на польскай мове, змяняецца на сілаба-танічную. У творчасці С.Полацкага назіраецца агульнабарочная тэндэнцыя да ўскладненай формы верша. У яго літаратурнай спадчыне мы можам сустрэцца з вершамі, напісанымі сапфічнай страфой, і з вершамі даволі цікавай для таго часу, незвычайнай рыфмоўкай і незвычайным рытмам ААБВВБ, двухстопны харэй. Прыкладам першых твораў з’яўляецца верш “Песенка аб смерці”, адна з частак “Орла Российского”:

Господствует сие гадательствовати,

Что Орёл в солнце хощет знаменати

Да провещают своими именами

Твоя камены,

Я же, пиющи от дивныя воды,

Стихотворными бывают с природы.

Вели начинати стиховещати…

А вось цікавы прыклад другога:

Хотят дело

Си весело

Совершити,

Должен быти

Креста чтитель

И любитель.

2.5. Антычныя матывы ў віршах Сімяона Полацкага

Сімяон Полацкі – цудоўны знаўца антычнай гісторыі і культуры. Хаця ён не напісаў спецыяльных дакладаў, даследаванняў, але цікавасць да гісторыі ў яго на кожным кроку. Гэта можна пацвердзіць яго зваротамі да прыкладаў перш за ўсё з антычнай гісторыі ў паэтычных творах, прамовах, пропаведзях, трактатах, перакладах. Характэрна і тое, што ён вельмі мала звяртаецца да расійскай гісторыі, а матэрыялы бярэ з усеагульнай і больш за ўсё – са старажытнай гісторыі, царкоўнай і грамадзянскай.

Шэраг вершаў-гімнаў С.Полацкі прысвяціў Ісусу Хрысту, дзе выражаны боль, смутак, пакуты, але жыццё перамагае. Заступнік чалавецтва Ісус за ўчынкі людзей аддаў сваё жыццё, пайшоў на жудасныя пакуты і смерць. Уваскрэсенне Хрыста – гэта абнаўленне свету. Тут жа апеты і цудоўныя мясціны Палясціны, гарады Віфлеем, Назарэт, Іерусалім [5,120]. Такія вершаваныя творы паэта, спецыяльна прызначаныя для публічных чытанняў, называюцца дэкламацыямі.

Для дэкламацый даволі блізкія па змесце своеасаблівыя вершы-гутаркі паэта. Напрыклад, “Беседы постуские”. Паэт у форме дыялогаў старога і малога пастухоў распавядае аб нараджэнні, жыцці і дзейнасці Хрыста:

А (первый пастух)

О небеса, что долго зазорите,

Адамамаитовых врат не отварите,

Удержуете нам обещанаго

Агнца славного?

Спустите радость ненасыщенную,

Кропите свыше росу спасённую,

Оживляющу изсохшие души

В греховней сути.

В (второй пастух)

Что за глас слышу, огоноше красный,

Сишь ветка в новой благодати ясный,

Почто на небо вопль возсылати,

Агнца часенен?

Иже бо сенный зхакон прешенися,

Обетованный Мессия родися,

Его же вон ангел нам явися,

Всех устрашиша

Слава во вышних Богу вопоюще [3, 79].

Цікавыя творы С.Полацкага , у якіх распрацавана тэма антычнай міфалогіі і гісторыі. Перш за ўсё – “О четырёх временах года”, “8 чудес света”, у якіх распавядаецца аб чатырох перыядах гісторыі чалавецтва: залатым, сярэбраным, медным і жалезным. Аўтар жалезным векам называе сваю эпоху, таму што для гэтага ёсць усе падставы: войны, рэлігійная барацьба, паўстанні, прыгнячэнне народа:

Юноша веселый с голыми ногами

Прща на руке, лук на другую навесен

Вот образ весны, вовремя которой человек работящий

В винограднике трудится, корова молоко источает.

Муж обножённый с буйными колосьями.

Лето означает, во время которого пред косами

Трава стелится, а перед серпом – колосья,

Под ножницами овца шерсть теряет.

Счастливая осень имеет рог изобилия,

В её время человек радостно собирает плоды,

Вижинает вино, потей и сей,

Благодаря чему и на следующий год пользу имей.

Дряхлый старец в шубу кутается,

Руки окоченевшие у огня греет.

Также и юные при тёплом комине

Охотно садятся, пока зима не минет [3, 112].

У гісторыі Сімяон Полацкі знаходзіў наглядныя прыклады да маральных бакоў пропаведзі, а іх у яго даволі многа. Пропаведзі аб’яднаны пад назвай “Абед душэўны” (1680), “Вячэра душэўная” (1683). Тут мноства прыкладаў і спасылак на гісторыю, гісторыкаў, асобныя гістарычныя рэаліі і г.д. і ўсё ж такі для яго хрысціянскай гісторыі больш за ўсё характэрны звароты да грамадзянскай гісторыі і нават да філасофіі. Цікавыя такія звароты да рымскіх трыумфатараў Цэзара, Нерона і інш. У пропаведзі “Абедні” ён красамоўна гаворыць слухачам, што Цэзар на калясніцы на сарака сланах прадэманстраваў свой уезд у Рым, Марк Антоній – на львах, Аўрэліан – на аленях, Нерон – на тысячы калясніцах, запрэжаных срэбрападкаванымі муламі, а егіпецкага цара Сегостра везлі чатыры цары-пленнікі. “Колькі гонару і пыхі”, – усклікае С.Полацкі і завяршае прамову тым, што Ісус з Назарэта ў Віфліем ехаў на аслу.

Такое бачанне цікавых фактаў са старажытнасці ў Сімяона Полацкага тлумачыцца тым, што ён усё жыццё вёў запісную кніжку “Вертоград многоцветный”. Так і з’явілася рукапісная кніга, накшталт тлумачальнага слоўніка для цікавага чытача, у якой шмат вершаў на гістарычныя тэмы. Вершаваныя творы падраздзяляюцца на дзве групы: эпіграмы і вершы.

Вершаваныя творы – значныя па аб’ёму. Як звычайна, усе творы асветніка маюць мараль, якая заўсёды звязана са зместам. Так, у вершы “Падражанне” гаворыцца аб лісліўцах Філіпа Македонскага, тырана Дыянісія. Лісліўцы дайшлі да таго, што нават хваробы і немачы сваіх пакравіцелей пераймаюць:

Имеем же мы поистине без числа на небе тех,

Кто нам пример добрадетелей подаёт собою.

С них хорошо составлять образец набожности,

Так пчела собирает с цветов свои сладости;

Но есть целомудрих бездонный фонтан,

Море дбродетелей всяких – пречистая Дева.

В ней одной вся изображение имели

Всё подражал,богу уподоблялися [3, 197-198].

С.Полацкі ставіць задачу – паказаць ідэальнага кіраўніка дзяржавы. Для гэтага ён павінен вызначыць адносіны паміж падданымі і прыбліжанымі да кіраўніка дзяржавы, а таксама кіраўніка – да сваіх падначаленых і ўсяго насельніцтва.

Але гісторыя дае нямала прыкладаў і вобразаў дурных і жорсткіх кіраўнікоў. Дастаткова такіх прыкладаў у С.Полацкага. І тут жа паўстаюць постаці такіх разумных кіраўнікоў дзяржавы, як Філіп Македонскі, Юлій Цэзар, Аўгуст і іншых [6, 123].

Як вялікі педагог-псіхолаг, ён вызначае галоўныя рысы ідэальнага кіраўніка, сярод іх – на першым месцы пакорлівасць. Да такіх асоб аднесены Аўгуст, які любіў і ўмеў гаварыць з простым народам.

Акрамя пакорлівасці для ідэальнага кіраўніка ў С.Полацкага і другая не менш важная рыса – любоў да падданых. І тут на першым месцы прыклады старажытнай гісторыі: яўрэйскі цар Давід, Александр Македонскі, Траян. Паэт паказаў іх добрадзейныя ўчынкі да сваіх падначаленых, воінаў, простага люду.

С.Полацкі з антычнай гісторыі дае шмат прыкладаў адмоўных вобразаў імператараў і не толькі іх. Галярэю такіх партрэтаў адкрывае рымскі імператар Юліан – “Мучыцель і карфагенскі правіцель” Ганон. Апшні так любіў славу, што загадаў купіць вялікую колькасць папугаяў, навучыць іх вымаўляць “Ганон ёсць бог” і выпусціць на волю. Так і паступілі. Птушкі павінны былі разнесці славу Ганона ва ўсе канцы, але выпушчаныя на волю папугаі заспявалі натуральным голасам і забыліся пра вывучаную фразу. Так Ганон стаў пасмешышчам для людзей.

Шмат такіх цікавых прыкладаў у вучонага-асветніка, а выснова для ўсіх адна – цароў-мучыцеляў чакае заўчасная гібель.

С.Полацкі – цудоўны знаўца гісторыі Рыма. Яе ён адлюстраваў у вершах-эпіграмах, прысвечаных усім імператарам ці цэзарам, пачынаючы ад Юлія Цэзара і канчаючы Канстанцінам Вялікім.

Другая частка – гэта эпіграмы аб царах Візантыйскай эпохі. Аўтар вытрымаў храналагічны парадак, а факты для вершаў падабраў самыя разнастайныя, у большасці выпадковыя [6, 124].

2.6. Фарміраванне літаратурнага метада барока ў творчасці Сімяона Полацкага.

Літаратура, як і любы іншы від мастацтва, у сваім няспынным развіцці ніколі не ішла па роўнаму шляху без усякіх хібаў і перашкод. Наадварот, шляхі гэтыя – часам заблытаныя, поўныя супярэчнасцей, і гэта – не асаблівасць адной толькі беларускай, але і кожнай літаратуры народаў свету. Перыяды яе бурнага развіцця з іх высокамастацкімі, шматлікімі творамі чаргаваліся з перыядамі застою, упадку, калі зніжалася не толькі колькасць, але і якасць, мастацкая вартасць твораў. Прыкладам першых можа служыць эпоха Адраджэння, прыкладам другіх – барока. І хаця ў час існавання барока рэзка змяншаецца колькасць выдатных асоб і выдатных твораў, аднак без яго нам цяжка ўявіць складаны шлях развіцця беларускай літаратуры, бо барока было заканамерным яго этапам, таму што абумоўлівалася эканамічным, дзяржаўным, грамадска-палітычным, філасофскім узроўнем Рэчы Паспалітай. І менавіта гэтым тлумачыцца тое сярэдняе становішча, якое займала беларуская літаратура барока ў агульным развіцці сусветнай літаратуры.

Барока на Беларусі вырашана яшчэ недастаткова поўна, у параўнанні з эпохай Адраджэння. Бо пра сам гэт метад больш-менш сур’ёзная гаворка пайшла толькі некалькі дзесяцігоддзяў назад.

Барока ўзнікла ў другой палове 16 стагоддзя ў Іспаніі і Італіі. Гэта вызначальны стыль у еўрапейскім мастацтве канца 16 – сярэдзіны 18 стагоддзяў. Барока мае некалькі значэнняў. Калі ў перакладзе з італьянскай мовы barocco – вычварны, здзіўны, з партугальскай barroca – жымчужына дзіўнай формы, а з лацінскай baroco – мнеманічнае абазначэнне аднаго з відаў сілагізму ў схаластычнай логіцы. Барока ў 80-я гады 16 стагоддзя дасягнула межаў заходнеславянскіх краін Польшчы і Чэхіі. Але ў гэты час Польшча і Вялікае княства Літоўскае ўтварыла адзіны палітычны і культурны кангламерат – Рэч Паспалітую, а гэта значыць, што ў 80-я гады 16 стагоддзя метад барока быў вядомы не толькі ў Польшчы, але і на Беларусі. Вядучым напрамкам барока не магло стаць адразу пасля з’яўлення – для гэтага патрэбны былі дзесяцігоддзі. Але ў пачатку 17 стагоддзя барока становіцца вядучым літаратурным метадам. Метад барока не быў чужым, “экзатычным”, запазычаным з іншых літаратур, ён меў свае карані і на Беларусі.

Цяжка даць дакладнае, сціслае вызначэнне барока. Але тое, што метад гэты існаваў самастойна, а не як “прадкласіцызм” (тэрмін прапанавалі некаторыя даследчыкі) не выклікае сумненняў. Экзальтаванасць, афектацыя, фанфаранда, “дэманізм” – з пункту гледжання псіхалагічных, рухомасць, жывапіснасць, дэкаратыўнасць, феерычнасць, арнаменталізм, цяга да антытэз, вычварных параўнанняў, метафар і гіпербал з пункту гледжання стылёвых, нарэшце, тэацэнтрызм, містыцызм, песімізм, схаластыка – з пункту гледжання філасофскіх асаблівасцяў – вось галоўныя рысы, якія адрозніваюць барока не толькі як літаратурны напрамак, але і як філасофію, эстэтыку, навуку барока.

Барока мае строга акрэсленую сістму, таму што любы мастацкі твор барока – гэта строгая сістэма з вытрыманай іерархіяй узроўняў, падпарадкаваная адзінаму эстэтычнаму заданню, сістэма, дзе кожная дэталь абавязкова арыентавана на ўспрымаючага.

Узнікненне некаторых рыс усходнееўрапейскага барока на Беларусі звязана з эпохай позняга Адраджэння, з творчасцю такіх значных яе фігур, як Ян Вісліцкі, Мікола Гусоўскі, Андрэй Рымша і інш.

Алегарычнасць, варыятыўнасць, рытарычнасць і яшчэ многія барочныя рысы, узятыя асобна, ёсць і ў іншых літаратурна-мастацкіх сістэмах эпохі Адраджэння, класіцызме, рамантызме і г.д., але ў барока ніводная з іх не існуе асобна, гэта значыць, што толькі сукупнасць гэтых рыс і вызначае барока як метад.

Першыя барочныя рысы можна прасачыць ужо ў творчасці двух сучаснікаў, двух паэтаў-лаціністаў – Яна з Вісліцы і Міколы з Гусава ў іх паэмах “Пруская вайна” і “Песня пра зубра”. Для гэтых твораў характэрныя рысы барока такія як ідэалізацыя мінулага, павышаная метафарызацыя, элементы ўпэўненасці ў няўстойлівасці ўсяго зямнога. А таксама многія спецыфічныя рысы барока: багатая эмблематычнасць, ускладненая метафарычнасць, алегарычны дыдактызм, шырокае выкарыстанне параўнанняў-гіпербал, месцамі вычурнасць умоўнапаэтычнай мовы – усё гэта адлюстравана ў творчасці Андрэя Рымшы, беларуска-польскага паэта канца 16 стагоддзя.

Асноўным канонам барока адпавядае большасць твораў беларускай філасофскай лірыкі, прычым сцвярджала яна хуткаплыннасць часу, зменлівасць прыроды і чалавечай натуры , раскрывала супярэчнасці паміж дабром ізлом, смерцю іжыццём. Але не толькі на змест, , але іна форму накладала барока выразны адбітак. Вось як гаворыць пра гэта А.Мальдзіс: “Рысы барока праявіліся ў падкрэсленай павучальнасці, рытарычнасці і мудрагелістай метафарычнасці. Каб аказаць уздзеянне на чытача, паэты выкарыстоўвалі рэзкія сэнсавыя і фармальныя супастаўленні. Змяніўся стыль паэзіі. Філасофская лірыка напоўнена нечаканымі тропамі і вычварнымі фігурамі, абстрактнымі алегорыямі і сімваламі, каламбурнай ігрой слоў. Сустракаюцца пераўвасабленні міфічных і біблейскіх вобразаў”. Менавіта ўсім гэтым асаблівасцям барочнага стылю адпавядае творчасць польска-беларускага паэта 17 стагоддзя Згібнева Марштына, паэтычны цыкл якога “Сімвалы” (“Эмблемы”) заснаваны на алегарычным тлумачэнні Бібліі.

Згібнеў Марштын, сучаснік Сімяона Полацкага, быў адным з тых паэтаў, у каго працякала літаратурнае жыццё ў рэчышчы метаду барока, таму і творы яго напісаны ў гэтым літаратурным стылі. Твор “Сімвалы” заснаваны на алегарычным тлумачэнні Бібліі. Цытаты выкарыстоўваюцца аўтарам у подпісах, “дэвізах” да вершаў, набываюць новы алегарычны змест. Вершы гэтага цыкла – тая “адзіная складаная метафара”, якая ўласціва метаду барока:

Символ 27.

Возлюбленный учит ходить

Возлюбленную свою.

Начертано: Утверди шаги

Мои на путях твоих,

Да не колеблются стопы мои.

Учи хожденью Ты меня. С Тобою

Твоею я идти учусь тропою

Кровавою, где крест и поруганье

Ты вынес – мне же, слабой, в назиданье.

Стопы направо мне, утверди колена,

Дабы дорогой, что определенна

Златым повозкам, шумным вереницам

Слуг и упряжек, пышным колесницам,

В путь отправляться я не соблазнилась,

Но той стезею, кое не торилась

Ни кавалькадой пышной, ни возами,

А сьединяет землю с небесами.

Трикраты счастлив тот, кому Ты, Боже,

Пути такие указал в подножье,

Кто с этих стежек мимо не ступает

И, крепкий в вере, во предел вступает,

Где твой престол и где бессчетны рати

Тя восхваляют, Боже Благодати.

Метафорыка верша залкам зразумела. Да таго ж, тут на поўную сілу выяўляецца тая сімволіка (каханы – бог, каханая – царква), тропіка (крывавая сцежка, залатая павозка, пышная калясніца), пераўвасабленне біблейскіх вобразаў, імкненне да бога, пошукі ісціны ў “вышніх сферах” – усе гэтыя рысы характарызуюць метад барока.

Сімяон Полацкі, творчасць якога, значная і ў колькасных адносінах, і ў сваёй багатай жанрава-тэматычнай разнастайнасці, з’яўляецца найбольш значным прадстаўніком “высокага” барока на Беларусі, гэта значыць, духоўнай паэзіі, паэзіі “вертыкальнага” руху – ад зямлі да бога.

І.Яромін, які ахарактарызаваў рукапісныя зборнікі паэта (“Вертоград многоцветный” і “Рифмологион”) як своеасаблівыя “літаратурныя музеі”, поўныя рарытэтаў і кур’ёзаў. У гэтых зборніках ёсць і вершаваныя анекдоты, і аповесці аб цудах, ёсць вершы, якія можна чытаць і разглядаць, ёсць вершы, якія нельга прачытаць без спецыяльнага ключа. Полацкі не даражыў праўдападобнасцю; рэч была для яго толькі знакам, “гіерогліфікам” ісціны, і таму даследчык робіць вывад, што С.Полацкі першы па тым часе быў беларускім паэтам, “творчасць якога абапіралася на акрэсленую сістэму паэтычнага стылю”.

Адной з галоўных асаблівасцей метаду барока ў літаратуры бла гіпербалізацыя, эмацыянальнасць пачуццяў, тое ўздзеянне на псіхіку чытача з мэтай выклікаць у яго пэўны афект. Вось, напрыклад, верш “Слово, яже Христос распятый на кресте молвил до бога отца”, які рабіў незабыўнае ўражанне на чытача:

Иж тебе болезнь всяко обыймает,

Заледво душа во плоти застает.

Вся члонки на крест срокго растягнены,

Яко на гуслях струны натягнены.

Глава зранена, плоть страшно шарпана,

Руки и ноги гвоздами поколано.

Очи и уста заплынули, лице зчернело.

Згола всее страсти на тя ся спихнули…

Барочная літаратура, імкнучыся выклікаць у чытача патрэбны дыдактычны эфект, карысталася супастаўленнем супрацьлеглых паняццяў зямнога і вечнага, прыгожага і агіднага, высокага і нізкага. Такія прыёмы любіў ужываць і С.Полацкі, прычым, пастаяннае нагрувашчванне кантрастаў пераходзіць у яго амаль у “любаванне” імі, робіцца самамэтай, нейкім “пляценнем” тропаў. Вось як, напрыклад, служыць прадмова да “Вертограда многоцветного”: “Обрядет зуе благородный и богатый врачеества недугом своим: гордости смирение, сребролюбие благорасточение, скупости подаяние, всехвальству смиренномудрие обрящет худородный и нищий своим недугом целебная: роптанию терпение, татбе трудолюбие, зависти тленных презрение…” Часта выкарыстоўвае Полацкі і алегарычныя супастаўленні, запазычаныя з барочнага арсенала: “счарнеласць лица” – “светлость ока”; Хрыстос “жаждуею зморенны” – Хрыстос “без дна вод живых”; “Тма имглиста” – “солнечное променье”, такая кантраснасць назіраецца не толькі ў духоўных, але і ў свецкіх вершах Сімяона. Напрыклад, у прывітальным вершы рускаму цару Аляксею Міхайлавічу:

Не всегда на воздусе бывает тма имглистая,

Аки вставичие трвает ноч чорно облачистая.

Але и солнечное променьми коло блестает.

Затым и самого сияющага светлость бывает.

Полацкі часта і ўмела выкарыстоўвае «касмічную» і астралагічную сімволіку. Любімыя вобразы – Сонца (яно выступае ў вершах і ў прамым сэнсе – нябеснае свяціла, так і ў пераносным – сімвал дабрачыннасці, “истинной веры”), месяц, зоры, планеты, дзень і ноч і г.д.:

Солнце на землю не само действует,

Но и луна с ним много изводствует.

Ты, царю , солнце, а луна – Мария царица…

Стылю барока адпавядае і паэтычная мова С.Полацкага. Многія эпітэты, метафары, параўнанні вельмі тыповыя для эпохі Контррэфармацыі: “оплаканный мир”, “тьма неверия”, “ров отчаяния”, “сынове тма”, “меч еретика”. Для яго стылю характэрна насычанасць біблейскімі цытатамі і антычнымі рэміністэнцыямі.

С.Полацкі вельмі дбаў пра форму сваіх вершаў, выкарыстоўваў гульню слоў, жангліраваў тропамі: для яго творчасці характэрны так званыя “барочныя фугі” – разгорнутыя перыяды, часта пра змест твораў гаварыць не прыходзіцца: ён цалкам падпарадкаваны іх вонкавай форме.

Творчасці Полацкага ўласціва агульная тэндэнцыя імкнення да ідэалізму і містыкі з яе культам нябеснага, вечнага. Хуткаплыннасць часу, марнасць зямнога жыцця Полацкі пацвярджае назіраннямі і над прыродай (“Песенька аб смерці”).

Стыль Полацкага вызначаецца некаторай аднастайнасцю. Гэта нельга назваць недахопам пісьма паэта. Ад паэта барока патрабавала адно: умець вар’іраваць прапанаваную тэму. Як трапна вызначала Л.А. Сафронава, “мастацтва барока пазбаўлена выпадковасці ў самой сваёй арганізацыі”. Паэту цяжка быць арыгінальным, бо ён вымушаны будаваць тропы ўжо па прынятым узорам, калі ён не мае права мяняць вершаваныя формы, калі ён звязаны надзвычай жорсткімі канонамі: абавязковым парадкам слоў, немагчымасцю спалучаць у радку некалькі слоў з аднолькавым канчаткам, калі жанр твора павінен быць выбраным у адпаведнасці з яго тэмай, калі паэт мусіў падбіраць такія словы, гукавы склад якіх адпавядаў бы пачуццям, якія хоча выказаць аўтар. Напрыклад, калі Полацкаму трэба выказаць высакароднасць, ён падбірае словы з гукам [а]. Таму ў “Прывітальных вершах цару Аляксею Міхайлавічу” чытаем:

Не всегда на воздусе бывает тма имглистая,

Аки вставичие трвает ноч чорно облачистая.

Але паэту ўдалося пераадолець аднастайнасць і манатоннасць гучання верша, прыдаць большую дынамічнасць і лёгкасць; асабліва гэта сказалася на вершах, напісаных сапфічнай страфо. У Полацкага адчуваецца агульнабарочная тэндэнцыя да ўдакладнення формы верша. Так, у “Слове, яже Христос распятый на кресте молвил до бога отца” заўважаем, што назвы частак верша, іх “дэвізы” таксама складаюць невялікі верш:

а Отче! Отпусти им, не ведят бо, что творят

………………………………………

б Днесь со мною будеши в раи

…………………………………………

а Жено! Се сын твой, се мати твоя

…………………………………………

б Боже мой, боже, во скуюм я остави!

Паэтычны стыль Сімяона Полацкага характарызуецца ўсімі асаблівасцямі, якія мае літаратурны метад барока: выкарыстанне антычнай міфалогіі, ужыванне ўзмацняльных метафар, якія складаюцца з назоўніка ў назоўным склоне і назоўніка ў родным склоне (“искоренитель ереси”, “церкви фундамент”, “розшырытел веры”), тэндэнцыя да ўдакладнення будовы твора, адцягненасць зместу, аперыраванне “касмаграфічнымі” паняццямі і суправаджэнне тэкста малюнкамі і інш. Усё гэта і дае нам падставы сцвярджаць, што Сімяон Полацкі быў буйнейшым прадстаўніком “шцілю” барока на Беларусі.

Вяршыняй барочнага метаду на Беларусі, а пасля – і ў Расіі з’явілася творчасць Сімяона Полацкага. Перавага формы над зместам у вершах, ускладненасць паэтычнай формы, імкненне ўздзейнічаць на псіхалогію чытача, алегарычныя супастаўленні, тэндэнцыя да касмічна-пантэістычнай сімволікі, гіпербалістычная кантраснасць, песімістычная ўпэўненасць у неіснаванне прыгожага на “зямным свеце”, разважанні аб хуткаплыннасці часу, тэндэнцыя да вяртання к стараславянскай мове – усе гэтыя тыпова барочныя рысы знайшлі адлюстраванне ў творах Сімяона Полацкага, уключаных у зборнік “Вертоград многоцветный” і “Рифмологион”.

РАЗДЗЕЛ ІІ

АДМЕТНАСЦІ МОВЫ: ОНІМЫ Ў МАСТАЦКІХ ТЭКСТАХ СІМЯОНА ПОЛАЦКАГА

У апошнія гады ў беларускай анамастыцы пачаў фарміравацца новы перспектыўны напрамак у вывучэнні літаратурных онімаў, асноўным аб’ектам якога з’яўляюцца асабовыя ўласныя імёны, прозвішчы, мянушкі, разнастайныя тапанімічныя назвы, ужытыя ў творах мастацкай літаратуры.

Анамастычная лексіка ў творах беларускай мастацкай літаратуры амаль не разглядалася, яна закранута, як лічыць у сваім аглядзе Г.Мезенка, фрагментарна і знайшла адлюстраванне толькі ў асобных тэзісах дакладаў і невялікіх нататках.

Між тым анамастычная лексіка (усе ўласныя імёны твора) займае асаблівае месца ў творы. Гэта выразны тэкстуальна-маркіраваны сродак, адметная асаблівасць стылю пісьменніка. Уласнае імя выступае прадстаўніком чалавека ў грамадстве, служыць сродкам індывідуалізацыі і ідэнтыфікацыі асобы. У мастацкім тэксце імёны набываюць пэўную семантыку. Пераважная большасць такіх адзнак валодае інфармацыйна-стылістычнай функцыямі. У тыповым літаратурным оніме гэтыя дзве функцыі дамінуюць, яны галоўныя.

Для мастацкага слова вельмі важна, каб уласныя імёны самі гаварылі пра іх носьбітаў. Нават звычайны онім, трапіўшы па задуме пісьменніка ў семантыка-стылістычныя, асацыятыўныя камунікатыўныя і канатацыйныя якасці і функцыі. Онімы нярэдка выкарыстоўваюцца для стварэння каларыту эпохі, рэгіёна.

Існуе вялікая колькасць разнавіднасцей літаратурных онімаў. Так, у К.Чорнага (раман “Млечны шлях”) мы сустракаем антрапонімы (Мікалай Сямяга, Гануся, Уладзімір Ярмаліцкі, чэх, фашыст і г.д.)

Любыя ўласныя імёны, якія можа мець чалавек, называюць антрапонімамі. Уласнае імя можа мець і жывёла (заонім). Назвы геаграфічных аб’ектаў (тапонімы). Аб’екты касмічнай прасторы таксама могуць мець імёны – касмонімы.

Уласныя імёны часта атрымліваюць дзелавыя аб’яднанні людзей – арганізацыі, саюзы, прадпрыемствы. Для іх абазначэння ўведзены тэрмін – эргонім. Урбонімы – назвы, якія абазначаюць гарадскія аб’екты.

Напрыклад, імя Андрэй (герой Я.Коласа з трылогіі “На ростанях”) можа мець наступныя размоўныя варыянты: Яндрэй, Андрук, Яндрэйка, Андруш; ад грэч. – “мужны, адважны”. Гэтае імя выконвае не толькі назыўную функцыю, але і экспрэсіўна-эмацыянальную – перадае адносіны пісьменніка да носьбіта імені. Якуб Колас піша пра свайго героя з вялікай любоўю (“хлопец крэпкі, моцна зросся з зямлёю і жыццём, любіў гэтае жыццё…”).

Узровень сучаснай лінгвістычнай навукі на Беларусі дазваляе выдзеліць у анамастыцы наступныя напрамкі:

1. антрапаніміку – гэта раздзел анамастыкі, у якім вывучаюцца імёны, прозвішчы, мянушкі людзей;

2. тапаніміку – навука, якая вывучае геаграфічныя аб’екты. Сярод тапанімічных назваў вылучаюць:

– айконімы – назвы населеных пунктаў: гарадоў, вёсак, пасёлкаў;

• урбонімы – назвы ўнутрыгарадскіх аб’ектаў: плошчаў, вуліц, паркаў;

• гідронімы – назвы азёр, рэчак і рачулак, крыніц, каналаў.

Літаратурныя онімы маюць два асноўныя кампаненты:

а) Намінатыўны, пры дапамозе якога ідэнтыфікуецца канкрэтная асоба (персанаж), мясцовасць. Напрыклад: С.Полацкі паказаў у сваім творы “Фрон истины…” канкрэтную асобу – Аляксандра Македонскага:

Царь Александр наипаче вславися,

Яко брел правды, выну в ней глумися,

Странам, лица взор всячески отъяше.

Ухо, вожденну соблюдаше ино.

Кто не слушав, судит,

И правит, судя, - против правды блудит.

Александр Македонский (365-323 гг. до н.э.) выдающийся полководец, деяния которого вошли в легенды.

б) Канатацыйны, заснаваны на другасных, эмацыянальна-сэнсавых прырашчэннях да ўласнага антрапанімічнага ці тапанімічнага значэння.

Літаратурныя онімы дазваляюць максімальна акрэслена перадаць аўтарскае светаадчуванне, выразіць адносіны пісьменніка да персанажа, ахарактарызаваць яго. Напрыклад: верш С.Полацкага “Стихи утешные к лицу единому” вельмі дасканала перадае аўтарскае светаадчуванне, выражае адносіны пісьменніка да персанажа: Семен – здесь поэт говорит о себе. Опрощенная форма имени Симсон:

…Да Семен умен – языком приймает.

А сколько силы – не можно сказати

Лва на бумагу мощно мне разадрати

А таксама і выражае адносіны да другога героя – Сампсона:

…Другий Сомпсон, да нет с Ким побиться.

Кого вызову – всяк мне битсся.

Да кто с богатыром бороться посмеет.

З гэтага твора вядома што аўтар адносіцца станоўча да Семена, бо ён гаворыць:

Сам не дурак, да блюдусь сказати,

Возрастом велик и умом изряден.

А да Сампсона – адмоўна.

Літаратурныя онімы – носьбіты нацыянальна-культурнага кампанента значэння слова.

У мастацкіх тэкстах онімы выконваюць ролю арыенціраў у часе і прасторы, а персанажы атрымліваюць імёны ў залежнасці ад агульнай задумы твора і той функцыі, якую кожнаму з онімаў надае пісьменнік. Напрыклад: у творы С.Полацкага “Стихи на счастливое возвращение его милости царя из-под Риги”:

Тир – не завоёванный израильтянами древний финикийский город-крепость.

Денемборский град – ливонский город Динабург был взят русскими 31 июля 1656 года царём Алексеем Михайловичем.

Ливония – шведская часть Ливонии.

Рига – город Рига.

“Гаворачыя” антрапонімы і тапонімы прызначаны для характарыстыкі полядзейнасці літаратурных герояў. У мастацкіх тэкстах онімы, як правіла, функцыянальна мнагапланавыя. Яны абавязкова выконваюць ідэнтыфікуючую (падаюцца звесткі пра нацыянальнасць, сацыяльны статус, асаблівасці характару, звычкі, вызначаецца асоба як станоўчы ці адмоўны персанаж); эмацыянальна-стылістычную (выяўленне этымалогіі ўласнага імя, падказа да разумення ўнутрнай формы, асцыятыўнасці).

Такім чынам, літаратурныя онімы ў мастацкіх тэкстах выяўляюць наступныя функцыі, важныя для асэнсаванага разумення мастацкага тэксту: пазнвальную, адрасную, ідэалагічную, сацыяльна-ацэначную, эмацыяльна-экспрэсіўную і інш.

Антрапонімы і тапонімы павінны адлюстроўваць у мастацкіх творах каларыт рэгіёна. Яны павінны адлюстроўваць нацыянальны каларыт. Антрапонімы, тапонімы і онімы ў мастацкім тэксце з’яўляюцца выразным паказчыкам нацыянальных традыцый якія прадаўжае і ўзбагачае мастак слова. Праз іх прасочваюцца адносіны пісьменніка да персанажа – носьбіты імя, сцвярджаецца аўтарская ідэя твора, выяўляецца моўная культура. Праз тапанімічныя назвы (геаграфічныя аб’екты, назвы вёсак, гарадоў, пасёлкаў, вуліц, азёр) можна таксама заўважыць адносіны пісьменніка да гэтых геаграфічных аб’ектаў. Такім чынам, праз гэтыя адносіны выяўляецца належанне пісьменніка да сваёй нацыі, яго характар.

Рэгіянальныя мастацкія элементы – уласныя імёны, прозвішчы, тапанімічныя назвы, уласцівыя і характэрныя для пэўнай часткі Беларусі, нярэдка ў творах мастацкай літаратуры служаць у якасці асноўнага моўнага кампанента для стварэння мясцовага каларыту, для ўсебаковага раскрыцця вобразаў. Напрыклад: у зборніку вершаў “Бабчын” і зборніку “Палескі смутак” М.Мятліцкага можна заўважыць шмат онімаў, тапанімічных і антрапанімічных назваў (вершы “Бабчын”, “Грыбовічы” і інш.): айконімы (Бабчын, Пель), урбонімы (вуліца Каліноўскага), гідронімы (рака Днепр, Прыпяць, Вілія, Нарач).

Часцей за ўсё пісьменнікі выкарыстоўваюць наступныя тыпы літаратурных онімаў:

а) нейтральныя і “гаваркія”;

б) празрыстыя;

в) імёны-алюзіі;

г) імёны-сімвалы;

д) фальклорна-міфалагічныя імёны;

е) імёны-археонімы (гістрыяонімы).

Пісьменнікі шырока выкарыстоўваюць у сваіх творах розныя тыпы літаратурных онімаў. Прааналізаваўшы творы С.Полацкага, можна зрабіць вывад, што найбольш ужываюцца ў яго вершах антрапонімы. Асабліва праяўляюцца царкоўныя імёны, такія як Даниил, Семен, Алексей, Мария, Петрви (апостал Пётр), Иосиф, Давид, Маисей, Филипп, Дина, Александр, Юлий, Иоанн – Иоанн Креститель, Василий святый і інш.

Нейтральных онімаў у вершах С.Полацкага зусім мала сустракаецца, а “гаваркіх” зусім няма. А вось міфалагічных онімаў вельмі шмат і біблейскіх таксама. Напрыклад:

Голиаф – библейский персонаж фелистимлянский великан из города Геф.

Меркурий (греч. Гермес) – крылатый вестник богов, покровитель торговли:

Меркурий Аз премудрость щасте предлагаю,

Честь и остроумие сими почитаю.

(“Стихи белорусского периода”)

Венус – Венера (греч. Афродита) – богиня любви и красоты:

Венус, красоту плоти такмо даю тебе

Ничто бо мне есть твоей угодно потребе.

(“Беседа Планеты”)

Марс (греч. Арей) – бог войны:

Марс, Аз владно оружец храбрством почитаю.

И на гордыя враги острый меч вручаю.

Мамонна – бог богатства и наживы у древних сирийцев, в переносном смысле – алчность и корыстолюбие:

Сильна, Мамонна, что на троне сидит.

В небезопасности и страхе будешь.

Разбой за пазухой, а глупость – при тебе,

Зависть и вор всегда тебя подстерегают.

(“Счастье богачей плачевно” из сборника “Carmina varia”)

Диона (древнерим. миф) – дочь Океана и Фемиды, мать богини Венеры:

Диона, мать богини Венеры,

Как стрелой, поражает своей красотой.

(“Самые сильные вещи”)

Сустракаецца рэдка онім-сімвал, дзе выступаюць гідронімы Польшча, Вялікая і Малая Белая Русь – сімвалы радзімы (у віршах С.Полацкага “Приветствие избрания на Польский престол”, “Стихи о Великой и Малой Белой Руси”).

У віршах С.Полацкага таксама прысутнічаюць онімы-археонімы.

Доблестный Америго – Америго Веспучи-астроном:

Америка. Доблестный Америго нашёл эту страну,

Где тела людские ели, как животных.

(“Новооткрытия”)

Христофор Колумб – мореплаватель:

Христофор Колумб вокруг света обошёл,

От чудовищ морских мучений натерпелся,

Господину своему, раздобыл чужие страны.

Фердинанд Магелан:

Фердинанд пересёк океан глубокий,

Самым первым узнал, каков мир широкий.

(“Новооткрытия”)

У мастацкай літаратуры выяўляецца свая спецыфіка ў выбары імёнаў і прозвішчаў. Мастакі слова заўсёды надавалі вялікае значэнне выбару імёнаў і прозвішчаў для літаратурных персанажаў.

У мастацкіх тэкстах можна выдзеліць некалькі разнавіднасцей прозвішчаў, створаных пісьменнікам для ідэнтыфікацыі літаратурных персанажаў:

а) прозвішчы рэальныя, якія мелі прататыпы літаратурных персанажаў;

б) прозвішчы рэальныя, але змененыя часткова, падпраўленыя з улікам мастацкай ідэі,

в) прозвішчы выдуманыя, створаныя аўтарскай фантазіяй;

г) сацыяльна-падвышаныя прозвішчы;

д) сялянскія прозвішчы;

е) характарыстычныя, “гаворачыя” прозвішчы.

Большасць прозвішчаў ствараюць пісьменнікі семантычным спосабам ад імёнаў агульных, і марфалагічная будова онімаў суадносна з адпаведнымі апелятывамі – агульнымі назоўнікамі (Капыт – капыт); прыметнікамі (Зручны – зручны).

Яшчэ існуюць наступныя семантычныя групы:

а) позвішчы, утвораныя ад назваў прадметаў быту, ежы: Бабка, Хамуток, Каравай.

Б) прозвішчы, утвораныя ад назваў жывых істот (Я.Брыль “Марыля” – сям’я Жукоў);

в) прозвішчы, утвораныя ад назваў раслін, іх частак, што характарызуюць іх носьбітаў паводле прыкмет, якасцей, уласцівых раслінам : (“Родныя дзеці” Н.Гілевіча – Нікіта Рэпа);

г) прозвішчы, якія непасрэдна ці ўскосна ўказваюць на манеру паводзін чалавека, на яго знешні выгляд, звесткі: Мікіта Туляга, Аляксандр Гарлахвацкі, Зёлкін з п’есы “Хто смяецца апошнім”.

Напрыклад, прозвішча Туляга ў п’есе “Хто смяецца апошнім” становіцца ў сэнсавую сувязь з рознымі значэннямі – перапалоханы, спакойны, сарамлівы, баязлівы, падатлівы, расчулены. Мікіта Туляга – навуковы супрацоўнік, які хоць і цярпеў здзекі, насмешкі, але ж адпомсціў сваім крыўдзіцелям.

У.Верамейчык у паэме “Педвучылішча” выкарыстоўваў рэальныя прозвішчы знакамітых пісьменнікаў, вучонных:

Я іх хаваў глыбока пад падушку:

А што нам скажуць Лермантаў і Пушкін?

С.Полацкі ў сваіх вершах выкарыстоўваў прозвішчы вучоных: Демокрит, Ираклит (Гераклит), Диоген, Пифогор:

Днесь, кто Демокрит, радогми светлеет,

Утре – Ираклит – от печали тлеет.

(“Плач третий благородных царевен”)

Диоген философ, егда умираше,

От друг обстоящих вопрошаем бяше:

Где изволит телу погребенну быти?

(“Диоген”)

Пифагор ученики егда наставляше,

Молчание хранити пять лет завещяше.

Та же научившимся добре мудрствовати

Возволил веждество языком вещати.

(“Молчание”)

Існуюць наступныя разнавіднасці онімаў-тапонімаў у мастацкіх тэкстах:

• айконімы;

• гідронімы;

• урбонімы;

• мікратапонімы;

• тэонімы.

У мастацкіх тэкстах пісьменнікі могуць выкарыстоўваць рэальныя тапонімы, якія ёсць ці былі на зямлі, якія пісьменнік без змен увёў у мастацкі тэкст. Так, ў творах С.Полацкага сустракаем тапонімы Денемборск, Ливония, Россия, гідронімы Двина, Кедрон, урбонім Олимп, а таксама вельмі шмат тэонімаў:

…Твоя ревность о Бозе в Денемборском граде

Вертоград ныне Христов созда и насаде

…Ливония тобою прият Бога в теле,

В тайных пречистых, чаго, познает отселе…

(“Стихи на счастливое возвращение…)

Витай, Алексею,славный над небами,

Надею России межи монархи.

(“Приветствие на взятие Дерпта”)

Веселися, царю што Бог с тобою,

Будеш владети морем и всею Двиною.

(“Приветствие на взятие Дерпта”)

Кая же вина, что творец всемогий

Оставль богатый Олимп, в нам убогий

Дол зеленый сошел и явился вама.

(“Беседы постуския”)

Марс. Аз владыко оружец храбрством почитаю.

И на горыя враж острый меч вручаю

… Венус. Красоту плоти такмо даю тебе,

Ничто бо ми есть твоей угодно потребе.

(“Беседы со планиты”)

Кароткі анамастычны слоўнік твораў Сімяона Полацкага

Соломон – третий царь Израиля («Фрон истины»):

Пред Соломоном царем пря двею бывает,

Жену о сыне диве, мудрый разсуждает.

Даниил – благородный израильтянин, получивший от Бога пророческий дар. Спас усанну от казни («Фрон истины»):

Отрок Даниил мудрее лесть их проявляет

Тако лесть чистотаю словно победит.

Александр – полководец Александр Македонский («Фрон истины»):

Царь Александр наипаче вславися,

Яко брегл правды, выну в ней глумися.

Ливония – Шведская часть Ливонии, земли между Норвой, Псковом и Ригой («Стихи на счастливое возвращение его милости царя из-под Риги»):

Ливония тобою прият Бога в теле,

В тайных пречистых, чаю, познает отселе.

Двина – Западная Двина и Балтийское море («Приветствие на взятие Дерпта»):

Веселися, царю што Бог с тобою,

Будеш владети морем и всею Двиною.

Иосиф, Мария – согласно евангельскому рассказу, Мария и её муж Иосиф пришли в Вифлеем, чтобы записать свои имена у императорских переписчиков населения («Стихи на Рождество Христово»):

Весь двор, вертеп и быдло, Иосиф, Мария,

А настарыя стражи у полаты тыя.

Давид – царь («Стихи на Рождество Христово»):

Смиренных духом до неба взвышает,

В тым есть Давидон, яко ты сам, знает.

Кедрона – небольшая река под Иерусалимом («Вере омэнцэ панской в церкви мовене»):

А ты же лжыве тяжеш до Кедрона броду.

Он з тяжкае работы ы з оков выбавил.

Еуфросиния – просветительница Ефросиния Полоцкая («Взенто образ Насвеитшэй Богородицы з Полоцка до Москвы»):

Не возбрани нам твоей благодати.

Ты еси мати о Еуфрасиние.

Жителям града всим удобрение.

Яже потщася икону святую

Внести здалеча в страну Полацкую.

Атлант – титан, вечно подпирал небесный свод («Виншование новообранному потриарше»):

Легчае Атлант неба воспирает,

Неже кто бремя пастырского движает.

Олимп – священная гора в Фессалии, обиталище богов

(“Беседы постуския”):

Кая же вина, что творец всемогий

Оставль богатый Олимп, в нам убогий

Дол зеленый сошел и явился вама.

Марс – бог войны (“Беседы со планиты”):

Марс. Аз владыко оружец храбрством почитаю.

И на горыя враж острый меч вручаю.

Венус – богиня любви (“Беседы со планиты”):

Венус. Красоту плоти такмо даю тебе,

Ничто бо ми есть твоей угодно потребе.

Меркурий – крылатый вестник богов, покровитель торговли (“Беседы со планиты”):

Меркурий. Аз премудрость щасте предлагаю,

Честь и остроумие чими почитаю.

Феб – бог солнца (“Неблагодарность”):

Ибо когда под солнце прямиком подходит.

Мерзкий мрак на златом Фебе порождает.

Мамонна – бог богатства и наживы (“Счастье богачей плачевно”):

Конец богатством своим предрекают

Те, кто ни в чем добродетельны не бывают.

Сильна, Мамонна, что на троне сидишь.

Христофор Колумб – мореплаватель (“Новооткрытия”):

Христофор Колумб вокруг света обошёл,

От чудовищ морских мучений натерпелся,

Господину своему, раздобыл чужие страны.

Америго Веспучи – открыл созвездие Южный крест (“Новооткрытия”):

Крест на четырех звезд, прежде неизвестный

Америго в небе разыскал.

Бахус – бог вина и веселья (“4 самые сильные вещи”):

Кто без железа весь мир завоевал?

Хотел бы я ныне от тебя узнать!

Бахус! – ведь разума силу отнимает,

В животное вино человека превращает.

Опа – богиня плодородия и урожая (“Ремесла строптивы, но достоины уваженья”):

Опа, благородная милостивая богиня.

Всякое изобилие в урожаях сотворяет.

Геркулес – сын бога Юпитера, сотворил двенадцать подвигов (“Наслаждения”): Геркулес благородный велел привязати себя к мачте, когда плыл через Сциллу. Дабы сиренами не был бы пращен.

РАЗДЗЕЛ ІІІ

МЕТАДЫЧНАЯ ЧАСТКА

Конспект урока по русской литературе

Тема: Симеон Полоцкий – поэт, драматург, публицист

Цели:

- познакомить учащихся с творчеством Симеона Полоцкого;

- углубить знания учащихся о стиле борокко;

- воспитывать любовь учащихся к родной земле, к родному языку

Оборудование: портрет С.Полоцкого, учебник по русской литературе, сборник стихов С.Полоцкого

Тип урока: изложение нового материала

План урока:

1. Организационный момент.

2. Вступительное слово учителя.

3. Выступление учащегося на тему «Жизненный и творческий путь Симеона Полоцкого».

4. Закрепление нового материала.

5. Заключительное слово учителя.

6. Домашнее задание.

7. Выставление и комментирование оценок.

Ход урока

1. Организационный момент. Приветствие, настрой учащихся на урок.

2. Вступительное слово учителя.

Учитель. Симеон Полоцкий жил и работал в эпоху, называемую «переходной». Действительно, 17 век стал своеобразным рубежом старой и новой европейской литературы, рубежом, в который вместилось великое обилие перемен в самых разных сферах человеческой жизни, сопровождаемых нескончаемой цепью военных катаклизмов и общественных потрясений. 17 век породил ошеломляющее многообразие артистических форм, жанров, стилей. Творчество Симеона Полоцкого было неординарным, выдающимся культурным явлением. Нравоучительные книги, стихи, написанные в разные годы, оказали заметное воздействие на русскую, белорусскую и украинскую литературы 17 - первой половины 18 веков. Наибольшую известность получили поэтические сочинения Симеона Полоцкого.

В Московском государстве знакомство с произведениями С.Полоцкого порождало широкий интерес к книжной (литературной) поэзии и просветительской тематике, способствовало утверждению силлабики в качестве ведущего принципа стихосложения почти на целое столетие.

Сегодня на уроке мы рассмотрим жизненный и творческий путь выдающегося поэта 17 века Симеона Полоцкого. А сейчас мы прослушаем выступление учащегося на тему «Жизненный и творческий путь Симеона Полоцкого». А остальным основные моменты биографии записывать в тетради по русской литературе.

3. Выступление учащегося. “Жизненный и творческий путь Симеона Полоцкого”.

Симеон Полоцкий родился в 1629 году в первых числах декабря. Настоящее имя поэта – Самуил Емельянович Петровский-Ситнианович. Его место рождения и социальное происхождение точно не установлены. Родиной поэта является Полоцк и происходил он из семьи зажиточных горожан. Симеон получил начальное образование, а в 1643 году он становится студентом Киево-Могилянской коллегии. Полоцкий некоторое время учился в Виленской иезуитской академии. С 1656 года после принятия монашеского сана в православном монастыре Полоцка учительствовал в местной братской школе. В 1654 году началась война Речи Посполитой с Московским государством, через несколько месяцев в Полоцк вошла русская армия во главе с самим царём. Симеону представился редкий случай продемонстрировать русскому монарху свои благоприобретённые литературные способности. Писал Симеон преимущественно на книжном, так называемом славяно-русском языке, в котором в белорусский период творчества поэта весьма заметны местные, белорусско-украинские языковые особенности. Подавляющее большинство его произведений не датировано. Из датированных наиболее ранние относятся к 1648 году. Так как Симеон писал стихи на нескольких языках, то самые ранние являются на религиозные темы “Акафист” и “Конон”.

Творческое наследие поэта богато и разнообразно. К числу ранних литературных опытов Полоцкого относятся вирши религиозной тематики. В этих стихотворениях выражаются чувства и переживания глубокого религиозного человека. А ещё к раннему периоду относятся эллегии “Смерть”, “Менка”, а так же “Стихи краесогласные…во сретение иконы богородицы” и “Прилог к преподобной матери Евфросинии”.

До перезда в Москву Симеон создал ряд декламаций, стихотворных произведений, специально предназначенных для публичного исполнения. К религиозным декламациям близки “Беседы пастушеские” – типичный пример пасторали. Они представляют собой диалог старого и молодого пастухов о рождении Христа. Значительный интерес представляют декламации Полоцкого, посвящённые конкретным событиям времени, реальным историческим лицам, в частности русскому царю Алексею Михайловичу. Наиболее известны две такие декламации – так называемые “Метры” витебские и полоцкие. Поэт в Москве писал много произведений на тему родины. Они наполнены тревогой поэта за судьбу родной земли. Стиль декламаций, посвящённых реальным лицам и рождению Христа, как произведений панегирических – возвышенно-риторический. В стихотворениях сатирического характера (“На пьяницу”, “На грешника”) автор поднимает разные вопросы общественной жизни, быта и морали. Познавательное значение имеют стихотворения на тему античной культуры (“Четыре века человечества”, “Восемь чудес света”). В них Полоцкий повествует о фактах и событиях далёкого прошлого или пересказывает мифы.

Стилю барокко соответствует и поэтический язык раннего Симеона Полоцкого. Многие его эпитеты, метафоры, сравнения и другие образные обороты по своему характеру типичны для эпохи контрреформации: “ангельский разум”, “хлеб духовный”, “адский яд”, “волны грехов”, “смерти жало”, “ров отчаяния”.

Определённый вклад внёс С.Полоцкий в развитие стихосложения на восточно-славянских землях. Несмотря на жёсткие нормы организациии стиха в силлабической поэзии (обязательная цезура в середине строки, парная женская рифма), поэт во многом смог преодолеть однообразие и монотонность его звучания, придать динамичность и лёгкость, облечь его в более совершенную форму.

Московский период творчества С.Полоцкого представлен двумя сборниками “Вертоград многоцветный” и “Рифмологион”. Сборник “Рифмологион” вобрал в себя панегирические произведения и образцы драматической поэзии. Пьесы “Комедия притчи о блудном сыне” и “О Навходосоре-царе”.

В последние годы своей жизни Симеон много трудился, очень много читал, писал на разных языках. Полоцкий тяжело заболел и умер 25 августа 1680 года, похоронили его в Заиконаспасовском монастыре.

4. Закрепление материала.

Учитель. А сейчас мы с вами будем беседовать по творчеству Симеона Полоцкого.В какую эпоху жил и работал С.Полоцкий?

Ученик. С.Полоцкий жил и работал в так называемую “переходную” эпоху, в 17 веке.

Учитель. Кем был С.Полоцкий?

Ученик. С.Полоцкий был и поэтом, публицистом, драматургом, государственным работником и учителем.

Учитель. Какое настоящее имя Симеона Полоцкого?

Ученик. Самуил Емельянович Петровский-Ситнианович.

Учитель. Когда и где рдился писатель?

Ученик. Родился в начале декабря 1629 года, в Полоцке в семье зажиточных горжан.

Учитель. Где учился С.Полоцкий?

Ученик. Получил начальное образование, затем учился в Киево-Могилянской коллегии, некоторое время учился в Виленской иезуитской академии.

Учитель. Кем стал Симеон Полоцкий после учёбы?

Ученик. Принял монашеский сан и учил детей в братской школе при монастыре.

Учитель. Какие границы творчества С.Полоцкого?

Ученик. Всё творчество делится на два периода. Белорусский период до 1663 года и Московский период, начиная с 1663 года и заканчивая смертью поэта 1680г.

Учитель. Какая центральная тема была у С.Полоцкого?

Ученик. Центральной темой творчества С.Полоцкого является тема родины. Так как поэт очень переживал из-за войн, которые были на территории Белоруссии.

Учитель. А скажите ребята, на каком языке писал свои стихотворения С.Полоцкий?

Ученик. На книжном, так называемом славяно-русском языке.

Учитель. А какие самые первые датированные произведения?

Ученик. К датированным произведениям относятся “Анафист” и “Конон” (1648г.).

Учитель. А скажите, чем выделяется московский период творчества С.Полоцкого?

Ученик. Московский период творчества С.Полоцкого выделяется двумя сборниками “Вертоград многоцветный” и “Рифмологион” и пьесами “Комедия притчи о блудном сыне” и “О Навходосоре-царе”.

5. Заключительное слово учителя.

Учитель. Симеон Полоцкий обогатил белорусскую и русскую поэзию новыми темами, жанрами и формами и тем самым содействовал её дальнейшему развитию. Переехав в Москву, своей разносторонней культурно-просветительской и творческой деятельностью вписал яркую страницу в историю культуры русского народа, явился в России основоположником поэзии и драматургии как новых видов литературы. Жизнь и творчество Симеона Полоцкого – пример благотворности культурных взаимосвязей восточнославянских народов 17 века.

6. Домашнее задание.

Подготовка к контрольной работе.

По выбору написать сочинение на тему “Барокко в русской литературе”.

7. Выставление и комментирование оценок.

Пазакласнае мерапрыемства па беларускай літаратуры

Дыдактычная гульня

Тэма: Памяць зямлі беларускай

Мэта: - развіваць навыкі слухавога ўспрымання звестак аб пісьменніках;

- фарміраваць навыкі хуткага адказу;

- выхоўваць пачуццё любові і павагі да роднай Беларусі.

1. Настаўнік. 4 верасня 1994 года ўпершыню на Беларусі адзначалася новае свята – Дзень пісьменства і друку. Мерапрыемствы праходзілі некалькі дзён. Цэнтрам урачыстасці быў Полацк – калыска беларускай дзяржаўнасці і культуры, горад, з якім звязаны імёны нашых славутых продкаў: Ефрасінні Полацкай, Францыска Скарыны і Сімяона Полацкага. Навукова-творчая экспедыцыя “Дарога да святынь” пралягала праз старажытныя цэнтры культуры – Навагрудак, Нясвіж, Тураў, Полацк. Святочныя мерапрыемствы прайшлі ва ўсіх навучальных установах.

Кажуць, у народа, які не ведае і не памятае свайго мінулага, адсутнічае будучыня. Беларускі народ мае продкаў, чыя дзейнасць складае цэлыя эпохі ў культурным жыцці краіны. Наша зямля нарадзіла Рагнеду, Ефрасінню Полацкую і Кірылу Тураўскага, Міколу Гусоўскага і Тадэўша Касцюшку…

Гэты рад можна доўжыць і доўжыць. Кожнае імя, што захавала гісторыя, мы павінны ведаць і шанаваць, бо ў гэтым – аснова нашай чалавечай годнасці, з гэтага пачынаецца клопат пра дзяржаву, пра яе культуру, маральнасць і духоўнасць.

А зараз паслухаем даклады пра двух найбольш значных і яркіх прадстаўнікоў беларускай культуры.

2. Даклад “Францыск Скарына” (10 мін.).

3.Даклад “Сімяон Полацкі” (10 мін.).

4. Вядучы. Пытанні ў гульні “Рызыка-версія” будуць прысвечаны дзейнасці Францыска Скарыны і Сімяона Полацкага і іншых нашых знакамітых землякоў, гісторыі роднага краю.

У гульні ўдзельнічае 4 каманды. Пераможцы першай і другой гульняў прымаюць удзел у трэцяй гульні. Каманда, якая “рызыкуе” (адказвае без падрыхтоўкі), атрымлівае за правільны адказ 2 балы, якая “гуляе”, г.зн. абмяркоўвае адказ за 30 секундаў, – 1 бал. Калі адказ адсутнічае або ён няправільны, пытанне перадаецца камандзе сапернікаў.

I БЛОК ПЫТАННЯЎ

1. Які юбілей Беларусь урачыста адзначыла 17-18 жніўня 1967 года? (450 галоў беларускага кнігадрукавання).

2. У якіх гарадах ёсць вуліцы, названыя імем Ф.Скарыны? (Полацк, Мінск).

3. У якога народа з’явілася ўпершыню фанетычнае (літарнае) пісьмо, якое ў 9 стагоддзі да н.э. было запазычана грэкамі? Жыў гэты народ на тэрыторыі сучаснага Лівана? (Фінікійцы).

4. Дзе і калі нарадзіўся паэт, драматург, публіцыст Сімяон Полацкі? (У Полацку ў 1629 годзе ў снежні).

ІІ БЛОК ПЫТАННЯЎ

1. Якое сапраўднае прозвішча было ў Сімяона Полацкага? (Самуіл Емельянавіч Пятроўскі- Сітніяновіч).

2. Якія навуковыя ўстановы носяць імя Ф.Скарыны? (Гомельскі дзяржаўны універсітэт, педвучылішча ў Полацку).

3. Шырока вядомыя шрыфты – лацінка і кірыліца. У старажытных славян для “глаголенія тайны” існаваў яшчэ шрыфт для тайнапісу. Як ён называўся? (Глаголіца).

4. Якое свята ўпершыню адзначала Беларусь у верасні 1994 года? (Дзень беларускага пісьменства і друку).

ІІІ БЛОК ПЫТАННЯЎ

1. Сапраўднае імя гэтай асветніцы Прадслава. А як звалі яе памочніц-сясцёр? (Родная сястра Гардзіслава і стрыечная сястра Звеніслава).

2. Знакаміты беларускі і рускі грамадскі і царкоўны дзеяч-педагог, пісьменнік арганізаваў друкарню ў Маскве, дзе надрукаваў некалькі сваіх кніг – “Буквар”, “Часасловец”? (Сімяон Полацкі).

3. Калі Ф.Скарыне было 13 гадоў, Леанарда да Вінчы напісаў сваю сусветна вядомую карціну. Якую? (“Джаконда”).

4. Звесткі пра гэтую князёўну дайшлі да нас са старажытных летапісаў “Аповесць мінулых гадоў”, а Лявон Случанін прысвяціў ёй паэму. Хто гэта? (Рагнеда).

ІV БЛОК ПЫТАННЯЎ

1. Якую школу стварыў ў Маскве С.Полацкі і каго вучыў? (Спецыяльная лацінская школа для царскіх людзей з Прыказа таемных спраў).

2. Кім быў Ф.Скарына? (Першадрукар, перакладчык, паэт, доктар медыцыны, вучоны, біёлаг, пісьменнік).

3. Якія мовы ведаў Ф.Скарына? (Рускую, польскую, італьянскую, нямецкую і інш.).

4. У якім годзе С.Полацкі пакідае назаўсёды родны горад Полацк і едзе ў Маскву? (Пераезд яго адносіцца да другой паловы 1663 года).

V БЛОК ПЫТАННЯЎ

1. Ён атрымаў вучоныя ступені доктара свабодных навук і медыцыны ў заходнееўрапейскіх універсітэтах. Усе яго 25 кніг, выдадзеных у Празе ў 1517-1519 гг., напісаны на беларускай мове. (Ф.Скарына).

2. Хто быў любімым вучнем С.Полацкага і з кім ён працаваў і ездзіў у Курляндыю з місіяй? (Сільвестр Мядзведзеў).

3. Гэты твор на радзіме не жадалі друкаваць. Толькі калі аўтар пайшоў на маленькую хітрасць – прысвяціў яго каралеве Боне Сфорцы, – твор быў выдадзены. На жаль, другое жыццё паэма атрымала толькі ў наш час, найбольш вядомым для беларусаў з’яўляецца пераклад Шатона. Што гэта за твор? (“Песня пра зубра” М.Гусоўскага).

4. Якія галоўныя кнігі былі ў Маскоўскі перыяд С.Полацкага? (“Вертаград шматкаляровы”, “Рыфмалагіён”, “Букварь языка словенска”, дзве п’есы “Камедыя прытчы пра блуднага сына”, “Пра Наўхаданосара”).

5. Падвядзенне вынікаў гульні.

Вучні хорам спяваюць песню “Колькі ў небе зор”.

Канспект урока па беларускай мове

Тэма: Лексіка беларускай мовы паводле паходжання, сферы ўжывання і стылістычнай афарбоўкі

Мэты: - працягваць паўтарэнне паняццяў па тэме “Лексіка. Лексічнае значэнне слова”; паглыбіць і сістэматызаваць веды вучняў па тэме “Лексіка паводле паходжання, сферы ўжывання і стылістычнай афарбоўкі”;

- развіваць уменне раздзяляць словы па групах: паводле паходжання, сферы ўжывання і стылістычнай афарбоўкі; развіваць звязную маналагічную мову вучняў;

- выхоўваць павагу да роднай мовы.

Абсталяванне: падручнік па беларускай мове для 10-11 класаў.

Ход урока

1. Арганізацыйны момант. Прывітанне, арганізацыя ўвагі.

2. Праверка дамашняга задання.

Настаўнік. Пакуль мы будзем правяраць дамашняе практыкаванне, адзін вучань пойдзе да дошкі і будзе выконваць прапанаванае заданне (паўтарэнне правапісу суфіксаў –ск-):

Ад слоў утварыце і запішыце прыметнікі з суфіксам –ск-:

інтэлігент – інтэлігенцкі;

Нясвіж – Нясвіжскі;

мастак – мастацкі;

салдат – салдацкі;

Парыж – Парыжскі;

сусед – суседскі;

сакавік – сакавіцкі;

юнак – юнацкі;

турыст – турысцкі.

Праверка дамашняга практыкавання (практыкаванне 76).

Да наступных прыметнікаў падбярыце адпаведныя назоўнікі:

Асабовы – асабісты: асабовы займеннік, склад, асабісты лёс, рахунак, шчасце, бібліятэка, думка;

Балотны – балоцісты: Балотны прастор, трава, птушка, вада; балоцісты бераг, край, сцежка;

Гліняны – гліністы: гліняны посуд, падлога, міска; гліністы бераг, зямля, дно;

Грамадзянскі – грамадскі: грамадзянскі абавязак, шлюб, годнасць, правы; грамадскі парадак, дзейнасць, вопратка;

Драпежны – драпежніцкі: драпежны звер, рыба, дзюба; драпежніцкі нораў, звычкі, палітыка, позірк;

Ураджайны – урадлівы: ураджайны год, бульба, поле; урадлівы зямля, сорт, глеба, сад.

Настаўнік. Праверым выкананае на дошцы заданне.

Настаўнік. Адкажыце на пытанні па тэме папярэдняга ўрока. Што ўтварае слоўнікавы склад або лексіку беларускай мовы? (Усе словы беларускай мовы ў сукупнасці ўтвараюць яе слоўнікавы склад, або лексіку).

Настаўнік. Што такое лексічнае значэнне слова? (Гэта змест слова, сэнсавае напаўненне; сувязь гукавой абалонкі з пэўным прадметам ці з’явай рэчаіснасці).

Настаўнік. Якія словы называюцца паронімамі? (Паронімы – гэта словы з розным лексічным значэннем, якія маюць падабенства ў маўленні і напісанні).

3.Работа па тэме ўрока.

Настаўнік. Сёння мы працягваем вывучаць тэму “Лексіка”, а дакладней – пазнаёмімся з лексікай паводле паходжання, сферы ўжывання і стылістычнай афарбоўкі.

Лексіка беларускай мовы паводле паходжання

Слоўнікавы склад сучаснай беларускай мовы – вынік працяглага гістарычнага развіцця. Зараз мы на роўных правах карыстаемся словамі, гісторыя якіх налічвае некалькі тысячагоддзяў, і словамі, што ўзніклі ў самы апошні час. Побач ужываюцца словы, народжаныя шматвяковай моўнай практыкай беларускага народа, і лексічныя адзінкі, занесеныя да нас з іншых, блізкіх і далёкіх, моў. Паходжанне беларускай лексікі можна адлюстраваць на схеме, якая змешчана ў падручніку на старонцы 41. Начарціце яе сабе ў сшыткі.

Лексіка сучаснай беларускай мовы

2. Спрадвечна беларуская лексіка:

а) уласнабеларускія словы;

б) усходнеславянскія словы;

в) агульнаславянскія словы;

г) індаеўрапейскія словы.

2. Запазычаная лексіка:

а) з блізкароднасных моў;

б) са стараславянскай мовы;

в) з іншых моў.

Настаўнік. Прачытаем матэрыял падручніка пра спрадвечна беларускую лексіку на старонках 41-42. (Чытанне ўслых).

Настаўнік. Выканайце пісьмова практыкаванне 81: Да прыведзеных слоў рускай і ўкраінскай моў запішыце ўласнабеларускія адпаведнікі. З адным з іх складзіце сказ і запішыце.

Быстро – швидко – хутка , красивый – гарний – прыгожы, подсолнух – соняшник – сланечнік, одеваться – одягатися – апранацца, ветка – гілка – галіна, торопить – квапити – падганяць, прыспешваць, путешественник – мандрівець – падарожнік, вандроўнік.

Настаўнік. Праверым, як вы выканалі.

Настаўнік. У сучаснай беларускай мове сустракаюцца запазычанні з блізкароднасных моў: рускай (звяно, буквар, подзвіг), украінскай (боршч, чупрына, бадзёры), польскай (падарунак, блакітны, кахаць). Асобна вылучаецца невялікая група стараславянізмаў – слоў, што прыйшлі з першай літаратурнай мовы славян, старажытнабалгарскай па паходжанню (воблака, малітва, храм). Шырока прадстаўлены лексічныя адзінкі, запазычаныя з розных еўрапейскіх моў: англійскай (бізнес, спорт, фільм), французскай (вернісаж, раяль, адэкалон), нямецкай (гальштук, цукар, фарба), старажытнагрэчаскай (палітыка, арыфметыка, сімфонія), лацінскай (адукацыя, студэнт, экзамен).

Настаўнік. А зараз звярніце ўвагу на дошку, на ёй запісаны сказы. Адшукайце памылкі ва ўжыванні запазычаных слоў і вызначце іх прычыны. Выпраўце іх. (Вусна).

1.У байцы “Саманадзейны конь” каніку адразу даецца мізэрная характарыстыка. 2. Партызанскім сувязным было запратэставана з’яўляцца ў Мінску. 3. У канцы вечара па просьбе вучняў Барыс Сачанка распісаўся для аўтографаў на кнігах.

Настаўнік. Выканаем пісьмова практыкаванне 85: прывядзіце па тры словы з іншамоўнымі часткамі тэле…, …фон, аква…, бія… Паспрабуйце ўстанавіць, што гэтыя часткі абазначаюць.

Настаўнік. Прачытайце верш Н.Гілевіча “Размова ў адным заметным рэстаране”. На чым заснаваны гумарыстычны эфект? (Практыкаванне 87).

Лексіка паводле сферы ўжывання

Настаўнік. Аснову лексікі беларускай мовы складаюць словы, якія ўжываюцца ў самых розных сферах, – усімі, хто гаворыць па-беларуску, незалежна ад месцажыхарства, адукацыі, прафесіі носьбітаў мовы. Такія словы называюцца агульнаўжывальнымі, або агульнанароднымі: маці, сонца, жыць, дом, сад, хутка. Аднак існуе і лексіка абмежаванага ўжытку, якой карыстаюцца асобныя групы насельніцтва. У залежнасці ад сферы прымянення яна падзяляецца на дыялектную, спецыяльную і жаргонную.

Прачытаем услых інфармацыю падручніка на старонцы 45. (Чытанне ўслых).

Настаўнік. Дайце характарыстыку дыялектнай, спецыяльнай і жаргоннай лексіцы.

Настаўнік. Успомніце некалькі дыялектных слоў, якія ўжываюцца ў вашай мясцовасці або там, дзе вы праводзіце канікулы, куды ездзіце ў госці. Што абазначаюць гэтыя словы.

Лексіка паводле стылістычнай афарбоўкі

Настаўнік. Стылістычная афарбоўка слова – гэта дадатковая да яго лексічнага значэння ўласцівасць, якая вызначае прыналежнасць слова да пэўнага стылю мовы. Як вядома, вуснай форме маўлення адпавядае размоўны (гутарковы) стыль, а пісьмовай форме маўлення – кніжныя стылі (навуковы, афіцыйна-дзелавы, публіцыстычны і мастацкі). Адпаведна вылучаецца размоўная (гутарковая) і кніжная лексіка.

Аднак існуе вялікая колькасць слоў, якія ў аднолькавай ступені могуць выкарыстоўвацца ў любым стылі. Гэта стылістычна нейтральная (міжстылёвая) лексіка: чалавек, брат, неба, вішня, бусел, чытаць.

Намалюйце сабе ў сшытках табліцу, змешчаную ў падручніку на старонцы 47.

Лексіка сучаснай беларускай мовы

Размоўная міжстылёвая кніжная

паэтычная

Навуковая афіцыйна- публіцыстычная

Дзелавая

Настаўнік. Прачытаем услых пра размоўную, кніжную, а таксама разнавіднасці кніжнай лексікі на старонках 47-48 падручніка.

Выканаем наступнае заданне: Заменіце словы гутарковага стылю на нейтральныя сінонімы ў наступных сказах:

1.Янка Купала не проста літаратурная з’ява ці эпоха, творчасць паэта – з’явішча грамадска-палітычнае. 2. А ў зімку, калі на вуліцы лютуе вятруга, добра пайсці на вячоркі ці на ігрышча. 3. І калі яшчэ не пакаралі – пакараем той крывавы зброд, тых, што чалавецтва абакралі на мільёны год.

Настаўнік. Прачытайце верш Н.Гілевіча з практыкавання 94. Знайдзіце ў ім гутарковыя словы і падумайце, чым дасягаецца эфект парадзіравання. (Вусна).

Настаўнік. Запішыце наступныя сказы. Вызначце ў іх паэтычныя словы, падбярыце да іх нейтральныя словы-сінонімы. (Адзін вучань піша на дошцы).

1.Толькі недзе голас жураўліны зноў вяшчуе раннюю зару. 2. Ой вы, дарожанькі людскія, пуцінкі вузкія, крывыя! 3. Ты не пагаснеш, ясная зараначка, ты яшчэ асвеціш родны край. 4. Я птахам адчуваў сябе на вежы, валадаром і неба і зямлі.

Дамашняе заданне.

Настаўнік. Дома яшчэ раз перачытайце параграфы 11-12. Выканайце практыкаванне 91. Размяркуйце терміны і прафесіяналізмы на асобныя групы ў залежнасці ад таго, да якой галіны навукі, тэхнікі ці прафесіі яны адносяцца. Кожную групу дапоўніце 3-4 словамі.

Каменціраванне і выстаўленне адзнак.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Паколькі творчасць Сімяона Полацкага да нашага часу з’яўляецца маладаследаванай, асабліва, што датычыцца комплекснага аналізу беларускага і рускага перыядаў яго дзейнасці, то мы паставілі сваёй мэтай выправіць гэты гістарычны парадокс і ў меру нашай кампетэнцыі і магчымасцей прааналізаваць віршы паэта, прасачыўшы працэс станаўлення жанравых форм яго творчасці ад беларускага (Полацкага) да рускага (Маскоўскага) перыядаў жыцця і дзейнасці паэта.

Творчасць паэта, драматурга, публіцыста надзвычай цікавая, і мэта нашай работы заключалася ў тым, каб як мага глыбей прааналізаваць паэзію Сімяона Полацкага.

Даследаваўшы жанрава-тэматычную разнастайнасць і паэтычную адметнасць паэзіі С.Полацкага мы прыйшлі да наступных вывадаў:

Па-першае, творчасць С.Полацкага ў беларускі перыяд была пазначана пошукам новых жанравых форм. І менавіта ён быў заснавальнікам такіх жанраў, як эпітафіі. Самая значная з іх “Нагробак”, якая прысвечана забойству Георгія Пласковіцкага. Элегіі, прыкладам якіх з’яўляюцца “Смерць”, “Мепка”, дзе дамінуе гуманістычны матыў спагады да чалавечага гора, ці “Прилог к преподобнай матери Евфросинии” і “Стихи краесогласные… во сретение иконы богородицы”, дзе яскрава праявіліся патрыятычныя матывы – любоў да роднай зямлі і роднага горада.

Значным укладам у пашырэнні жанравых форм у беларускай літаратуры з’яўляюцца дэкламацыі, найбольш значныя “Вершы на шчаслівы зварот літасцівага цара з-пад Рыгі”, “Віншаванне з выпадку ўзяцця Дэрпта”, дзе паэт параўноўвае прыход цара ў Беларусь і Лівонію з усходам сонца. Прыкладам патрыятычнай паэзіі ў беларускай літаратуры 17 стагоддзя з’яўляюцца і “Метры” – таксама жанр, распрацаваны ўпершыню паэтам.

Па-другое, калі разглядаць творчасць С.Полацкага ў маскоўскі перыяд, то можна ўпэўнена сказаць, што праблематыка твораў значна паглыбляецца. З’яўляюцца творы на алегарычную, сатырычную і гістарычную тэматыку. Да алегарычнага твора можна аднесці “Стихи утешные к лицу единому”. А да ліку сатырычных твораў адносяцца несумненна віршы “Монашество”, “Купецтва”, “Пиянство”. А што касаецца гістарычнай тэмы, то такія віршы як “Прашэнне шведскага караля ” і “Шведскі кароль шукае сваіх афіцэраў” прысвечаны падзеям польска-шведскай вайны.

Арыгінальнымі і адзінымі ў беларускай літаратуры 17 стагоддзя сталі віршы Полацкага “Бяседы пастуховы”, напісаныя ў дыялагічнай форме. Па сутнасці яны, гэтыя творы, сталі першай пробай пяра пісьменніка-драматурга. Усе свае творы паэт аб’ядноўвае ў два зборнікі: “Рифмологион” і “Вертоград многоцветный”, куды ўключана і дзве ягоныя п’есы “Камедыя прытчы пра блуднага сына” і “Пра Наўхаданосара-цара”.

Па-трэцяе, аналіз вершаў паэта паказваў, што ўжо ў беларускі перыяд С.Полацкі засвоіў асноўныя прынцыпы сілабічнага верша, а ў маскоўскі – давёў яго да бездакорнай дасканаласці, вытрымліваючы 11-, 13-, 15-складовікі з цэзурай, якая дзеліць радок папалам, гэта значыць выконвае сваю функцыянальную ролю.

Што ж датычыцца рыфмы (“краесогласный”), то тут аўтар не абмяжоўвае сябе агульнапрынятымі ў сілабіцы правіламі: у яго мы сустракаем не толькі жаночую, але і мужчынскую, дактылічную, змешаную рыфму.

Па-чацвёртае, у рабоце мы адзначылі багацце эмацыянальна-экспрэсіўных сродкаў, якімі карыстаецца паэт, заснавальнік літаратурнага метаду барока: выкарыстанне антычных матываў і вобразаў, ускладненасць метафар, багацце эпітэтаў (як фальклорных, так і кніжных) і параўнанняў, а найперш, ускладненасць кампазіцыі.

Па-пятае, мова С.Полацкага стараславянская, стыль нетаропка-павольны, што дасягаецца ўжываннем такой стылістычнай фігуры, як полісіндэтон. Але калі аўтара хвалюе тэма, калі ён з’едліва выкрывае амаральнае аблічча манахаў, купцоў, п’яніц, тон яго вершаў мяняецца, яны робяцца чоткімі, яснымі, рэзкімі, што дасягаецца выкарыстаннем сінтаксічнай фігуры асіндэтона.

Што датычыцца онімаў, то яны ўжыты ў вершах, прысвечаных членам царскай сям’і. Онімы ў асноўным хрысціянскія (Аляксей, Аляксандр, Анна, Пётр, Павел, Фёдар і інш.). У мове мастацкіх твораў С.Полацкага ўжываецца вялікая колькасць тэонімаў: Юнона, Зевс, Опа, Бахус, Марс, Венус і інш.

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ

1. Анамастычны слоўнік твораў Я.Коласа / Пад рэд. акадэм. М.В. Бірылы. – Мінск, 1990.

2. Андрэева, Е.Г. Знакаміты асветнік іпедагог: Сімяон Полацкі // Народная асвета. – 1999. – № 10.

3. Арлоў, У. Таямніцы полацкай гісторыі. – Мінск, 1994.

4. Арлоў, У. Муж дабраверны, царкве і дзяржаве патрэбны // Роднае слова. – 1992. – № 10. – С. 72–76.

5. Арлоў, У. Муж дабраверны, царкве і дзяржаве патрэбны // Роднае слова. – 1992. – № 11. – С. 70–73.

6. Арлоў, У. Пра мяне: Simeonus, jeromonachus Polocensis // Крыніца. – 1995. – № 5. – С. 2–12.

7. Барокко в славянских культурах. – Москва: Наука, 1982.

8. Болбас, В.С. Навука добрых нораваў // Адукацыя і выхаванне. – 1998. – № 7. – С. 3–14.

9. Былинина, В.К., Звонарёва, Л.У. Симеон Полоцкий. Виршы / В.К. Былинина, Л.У. Звонарёва. – Минск: Маст. лит., 1990.

10. Васючэнка, П.В. Літаратурная мода або традыцыя? Паэзія Сімяона Полацкага і сучасны беларускі постмадэрнізм // Адукацыя і выхаванне. – 1998. – № 3. – С. 3–7.

11. Гісторыя беларускай літаратуры ХІ – ХІХ стагоддзяў. У 2 т. Т. 1. Даўняя літаратура: ХІ – першая палова ХVІІІ стагоддзя / Нац. акад. навук Беларусі, ін-т літ. імя Я.Купалы; навук. рэд. тома В.А. Чамярыцкі. – Мінск: Бел. навука, 2006. – 910 с.

12. Грынчык, М.М. Шляхі беларускага вершаскладання / М.М. Грынчык. – Мінск: Выд-ва БДУ, 1973. – 58 с.

13. Ерёмин, И.П. Поэтический стиль Симеона Полоцкого. – Труды отдела древнерусской литературы / И.П. Ерёмин. – Москва, 1948.

14. История белорусской дооктябрьской литературы / Под ред. В.В. Борисенко, Ю.С. Пширкова, В.А. Чемерицкого. – Минск: Наука и техника, 1977.

15. Званарова, Л.У. Вечныя радкі: Сімяон Полацкі // Маладосць. – 1979. – № 12.

16. Званарова, Л.У. Жыццё і смерць у “Виршах” Сімяона Полацкага // Крыніца. – 1995. – № 5. – С. 3–7.

17. Лепешаў, І.Я. Лінгвістычны аналіз літаратурнага твора / І.Я. Лепешаў. – Мінск, 1981.

18. Лихачёв, Д.С. Заметки о русском // Новый мир. – 1980. – № 3. – С. 10–38.

19. Мальдзіс, А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый / А.І. Мальдзіс. – Мінск: Навука і тэхніка, 1980. – 352 с.

20. Мальдзіс, А.І. Складаны шлях станаўлення / А.І. Мальдзіс. – Мінск, 1979.

21. Мальдзіс, А.І. Беларусь у люстэрку мемуарнай прозы ХVІІІ стагоддзя. Нарысы быту і звычаяў / А.І. Мальдзіс. – Мінск: Маст. літ., 1982.

22. Марціновіч, А. самуіл, Сын Полацка // Літ. і Маст. – 1995. – 1 верасня. – С. 5–12.

23. Згибиев, М. Символы. Европейская поэзия ХVІІ века / М. Згибиев. – Москва: Худ. лит, 1977.

24. Полоцкий С. Виршы / Сост., подгот. текстов. вступ. и коммент. В.К. Былинина, Л.У. Звонарёва. – Минск: Маст. літ., 1990. – 447 с.

25. Полацкі Сімяон. Песенька аб смерці // А.І. Мальдзіс. На скрыжаванні славянскіх традыцый. – Мінск: Навука і тэхніка, 1980.

26. Полоцкий Симеон. Мир сей приукрашенный // История русской литературы Х – ХVII веков. – Москва: Просвещение, 1980.

27. Рабінсон, А.Н. “Паміж адукаванасцю і невуцтвам” // Крыніца. – 1995. – № 5. – С. 8–11.

28. Рэвяко, К. Сімяон Полацкі і антычныя матывы яго творчасці // Гісторыя: Праблемы выкладання. – 1998. – № 4.

29. Словарь литературоведческих терминов. – Москва: Просвещение, 1974.

30. Софронова, Л.А. Поэтика словянского театра ХVII–XVIII веков / Л.А. Софронова. – Москва: Наука, 1981.

31. Скрипель, М.О. Симеон Полоцкий. Избранные сочинения / М.О. Скрипель. – Москва, 1953.

32. Тарасаў, К. Памяць пра легенды / К. Тарасаў. – Мінск, 1994.

33. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы / Пад рэд. А.Я. Беранкова, П.П. Шубы. – Мінск, 2000.

34. Чемерицкий, В.А. Поэзия // История белорусской дооктябрьской литературы. – Минск: Наука и техника, 1977.

35. Шалемава, А. Сімяон Полацкі – асветнік і паэт // Беларуская мова і літаратура ў школе. – 1991. – № 10. – С. 69–73.

36. Шалькевіч, В. У пошуках ісціны. Да 350-годдзя з дня нараджэння Сімяона Полацкага // Голас Радзімы. – 1979. – № 49. – С. 6.

37. Шур, В.В. Онім у мастацкім тэксце: Манаграфія / В.В. шур. – Мінск: Бел. кнігазбор, 2006. – 216 с.

38. Шур, В.В. Беларускія ўласныя імёны: Бел. антрапаніміка і тапаніміка: Дапам. для настаўнікаў / В.В. Шур. – Мн., 1998. – 239с.

39. Шур, В.В. Анамастычная лексіка ў беларускай мастацкай літаратуры / В.В. Шур. – Мінск, 2002. – 226 с.

40. Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-ці т. Т.1. – Мінск: Выд-ва Беларуская савецкая энцыклапедыя імя Пятруся Броўкі, 1984.

41. Юрэвіч, У. Слова, жывое, роднае, гаваркое / У. Юрэвіч. – Мінск, 1980.