Рэферат на тэму:

Грамадска-палітычнае жыццё БССР у 20-30 гг. XX ст.

ПЛАН

Грамадска-палітычная сістэма

Фарміраванне аднапартыйнай сістэмы

Унутрыпартыйная барацьба

Разгром беларускага нацыянал-дэмакратызму

Палітычныя рэпрэсіі 1930-х гг

Канстытуцыя БССР 1937 г.: адлюстраванне змен і супярэчнасцей

Грамадска-палітычная сістэма

Ужо ў першай палове 1920-Х гг. склаліся асноўныя рысы той грамадска-палітычнай сістэмы, якая праіснавала аж да пачатку 1990-х гг. Ас-аову яе афіцыйна складалі саветы, што было заканадаўча замацавана Канстытуцыямі СССР і БССР. Кіруючая роля адвэдзілася Камуністычнай партыі як авангарду савецкага народа. Надзейным памочнікам і рэзервам Кампартыі быў Усесаюзны ленінскі камуністычны саюз моладзі (ВЛКСМ).

"Прывадным пасам", які злучаў партыю і масы, з'яўля-ліся прафсаюзы. Афіцыйна аб'яўлялася, што прафсаюзы адстойваюць інтарэсы працоўных перад адміністрацыяй прадпрыемстваў і ўстаноў. Пастаянна падкрэсліваліся словы У. Леніна, што "прафсаюзы - школа камунізму". Фармальна лідэры прафсаюзных арганізацый абіраліся на сходах, фак-гычна ж прызначаліся партыйнымі камітэтамі і праводзілі палітыку партыі, а прафсаюзы з'яўляліся, як і прапаноўваў зрабіць Л. Троцкі, прыдаткам дзяржаўнага апарату.

Савецкую палітычную сістэму дапаўнялі шматлікія гра-мадскія арганізацыі (маладзёжныя, студэнцкія, абаронныя, спартыўныя, творчыя, навуковыя, па інтарэсах і інш.). Яны ставілі розныя задачы, выкарыстоўвалі розныя формы работы, але выконвалі адну функцыю — выхаванне мас у духу камуністычнай ідэалогіі. Такая сістэма забяспечвала ўстой-лівасць палітычнага рэжыму.

Фарміраванне аднапартыйнай сістэмы

Пачатак 1920 х гг. характарызаваўся ў Беларусі палітычнай нестабільнасцю.

Пасля разгрому Слуцкага паўстання вялася даволі паспяхо-вая ўзброеная барацьба з палітычным і крымінальным бан-дытызмам, кантрабандай, умацоўваліся органы мясцовай ула-ды. Аднак уплыў Камуністычнай партыі, асабліва ў вёсцы, быў невялікі. Гэта вызначыла адносіны камуністаў да іншых палітычных партый. Калі пасля вызвалення Мінска ад польскай акупацыі ў 1920 г. бальшавікі яшчэ дапускалі маг-чымасць супрацоўніцтва з партыямі сацыялістычнай арыен-тацыі, то ўжо ў канцы 1920 г. сітуацыя мяняецца. Нытанне "з намі ці супраць нас" ставіцца канкрэтна і востра.

У сакавіку 1921 г. заявіў аб самароспуску Бунд, 418 чле-наў якога ўступілі ў КП(б)Б. Некалькі пазней самараспусці-лася і Яўрэйская камуністычная партыя — Паалей Цыён.

Жорсткая барацьба разгарнулася паміж КП(б)Б і ўплыво-вай, асабліва сярод сялянства, Беларускай партыяй сацыялі-стаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р), якая ўлетку 1920 г. налічвала больш за 20 тыс. членаў. Пад яе кантролем дзейнічаў саюз моладзі, у якім было 10 тыс. чалавек. Неабходна адзначыць, што на момант III з'езда КП(б)Б, які адбыўся ў лістападзе 1920 г., у яе радах налічвалася 1,7 тыс. чалавек, амаль у 12 разоў менш, чым у БПС-Р. Аднак супрацоўніцтва паміж імі не атрымалася. Лідэры БПС-Р адмовіліся падпісаць "Дэк-ларацыю аб абвяшчэнні незалежнасці Сацыялістычнай Са-вецкай Рэспублікі Беларусі", якая не адпавядала поглядам партыі эсэраў.

Бальшавікі скарысталі сваё становішча кіруючай партыі. У лютым 1921 г. органы Надзвычайнай камісіі (ЧК) арышта-валі 860 найбольш актыўных функцыянераў і членаў БПС-Р, у тым ліку членаў ЦК і Мінскага губкома партыі эсэраў. Усе арыштаваныя былі перапраўлены на тэрыторыю Заходняй Беларусі, якая знаходзілася пад уладай Польшчы, і дзе партыя эсэраў разгортвала ўзброеную барацьбу супраць палякаў. Тых жа, хто заставаўся на тэрыторыі ССРБ, ставілі на ўлік, вялі за імі тайны нагляд.

За аснову адносін КП(б)Б з іншымі партыямі была пры-нята рэзалюцыя XII Усерасійскай канферэнцыі РКП(б) (жнівень 1922 г.) "Аб антысавецкіх партыях і плынях". У ёй звярталася ўвага на змену тактыкі антысавецкімі партыямі і плынямі, іх "імкненні прыстасавацца да ўмоў НЭПа і, абапіраючыся на еўрапейскую капіталістычную рэакцыю, нанесці па Савецкай уладзе ўдар з тылу". Прызнавалася дапусцімым выкарыстоўваць рэпрэсіі як да эсэраў і меншавікоў, так і да буржуазнай інтэлігенцыі.

Узмацненне рэпрэсій, судовыя працэсы над эсэрамі прывялі да краху партыі. У чэрвені 1924 г. на з'ездзе членаў Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, якія пра-жывалі ў Мінску, было прынята рашэнне аб яе самароспуску. Заяўлялася, што палітыка КП(б)Б цалкам задавальняе сацыяльныя і нацыянальныя інтарэсы працоўнага народа. Былыя радавыя члены БПС-Р атрымалі магчымасць уступаць у рады КП(б)Б.

Аналагічныя працэсы адбываліся і ў маладзёжным руху. У верасні 1920 г. адбыўся I Усебеларускі з'езд Камуністыч-нага саюза моладзі, на якім прысутнічалі 40 дэлегатаў ад 3 тыс. чалавек. Больш за палову дэлегатаў з'езда складалі члены і кандыдаты ў члены КП(б)Б. Камсамол адразу ж суп-рацьпаставіў сябе іншым маладзёжным арганізацыям, такім, як "Труд і свет", "Яўрэйскі камсамол", "Юнацкі сіндыкалізм", "Саюз сялянскай моладзі" і інш. Да сярэдзіны 1920 х гг. усе гэтыя арганізацыі не без удзелу партыйных органаў і ЧК спынілі сваю дзейнасць.

Ліквідацыя БПС-Р, іншых арганізацый аслабіла пазіцыі дзеячаў існуючага ў эміграцыі ўрада Беларускай Народнай Рэспублікі. Пэўны ўплыў на іх пазіцыю аказалі і мерапры-емствы па правядзенні НЭПа і беларусізацыі, а таксама аб'-яўленая ў ліпені 1923 г. сумесным дэкрэтам Цэнтральных выканаўчых камітэтаў СССР і БССР амністыя ўсім кіраўні-кам і радавым удзельнікам антысавецкіх арганізацый і фар-міраванняў, якія дзейнічалі ў 1918—1920-х гг. На нарадзе ў Берліне, якая адбылася ў кастрычніку 1925 г., большасць кіраўнікоў БНР аб'явілі аб роспуску сваіх палітычных цэнт-раў і арганізацый. У БССР усталявалася аднапартыйная па-літычная сістэма, ідэалогія Кампартыі станавілася даміную-чай. Намеснік паўнамоцнага прадстаўніка АДПУ па Заход-няму краю I. Апанскі, выступаючы 18 жніўня 1925 г. на пасяджэнні Бюро ЦК КП(б)Б, заявіў: "На тэрыторыі Беларусі работа антысавецкіх палітычных партый: эсэраў, меншавікоў, бундаўцаў і анархістаў як арганізацыйна аформленых не адчуваецца". Такім чынам, да 1925 г. завяршаецца афармленне аднапартыйнай палітычнай сістэмы ў БССР.

Манаполія КП(б)Б на ўладу была замацавана ў Канстыту-цыі Беларускай ССР 1927 г., дзе адзначалася, што БССР з'яўляецца сацыялістычнай дзяржавай дыктатуры пралетарыя-ту, у якой ад імя пралетарыяту дыктатуру ажыццяўляе Камуністычная партыя. Усе дзяржаўныя органы павінны выконваць дырэктывы і пастановы партыйных з'ездаў, канфе-рэнцый і іх выканаўчых органаў.

Рашэнні партыйных органаў фактычна ставіліся вышэй рашэнняў заканадаўчых органаў. Гэта стварала адну з галоўных супярэчнасцей савецкай палітычнай сістэмы. Рэальна-га падзелу ўлады на заканадаўчую, выканаўчую і судовую не было. Улада станавілася не савецкай, а партыйнай.

Унутрыпартыйная барацьба

Яна вялася адначасова з барацьбой за ўсталяванне аднапартыйнай палітычнай сістэмы, хаця ўзнікла з часу стварэння КП(б)Б у 1919 г. Унутрыпартыйная барацьба ў КП(б)Б мела сваёй адметнай рысай тое, што вялася не толькі за верхавенства ў партыі асобных груп, але і па пытаннях яе стратэгіі, перш за ўсё па праблемах дзяржаўнага будаўніцтва і нацыянальнай палітыкі.

Ужо на I з'ездзе КП(б)Б выявіліся супярэчнасці паміж нацыянальна арыентаванай плынню (нацыянал-камуністы) — 3. Жылуновіч, I. Лагун, А. Чарвякоў і іншымі і дэнацыялі-заванай (інтэрнацыяналісцкай) — I. Алібегаў, А. Мяснікоў (Мяснікян), В. Кнорын (Кнорыньш), I. Рэйнгольд і інш. Ха-рактэрна, што пасля аб'яднання кампартый Літвы і Беларусі Ў 1919 г. у складзе ЦК Кампартыі (бальшавікоў) Літвы і Беларусі не было ніводнага беларуса. Барацьба паміж гэтымі плынямі прасочваецца на працягу 1920 г. — першай паловы 30 х гг.

У пачатку 1920-х гг. унутрыпартыйная барацьба ў КП(б)Б, ак і ў цэлым у РКП(б), разгарнулася па пытаннях сацыялістычнага будаўніцтва. IV з'езд КГІ(б)Б (люты-сакавік 1921 г.) падтрымаў ленінскую "платформу 10-ці", накіраваную супраць трацкістаў, і адзначыў неабходнасць весці рашучую барацьбу з вялікадзяржаўным шавінізмам і мясцовым нацы-яналізмам. Гэты аспект будзе праходзіць "чырвонай ніткай" у рашэннях практычна ўсіх з'ездаў КІІ(б)Б да смерці І. Ста-ліна.

Неабходна адзначыць, што на X з'ездзе РКП(б) (сакавік 1921 г.) была зачытана запіска, у якой гаварылася, што бела-рускія камуністы штучна ўводзяць беларускую нацыяналь-насць. Такіх поглядаў прытрымліваліся і некаторыя члены ЦК РКП(б), у прыватнасці М. Калінін, Л. Кагановіч і інш. I. Сталін як Народны камісар па справах нацыянальнасцей вельмі слушна зазначыў, што "існуе беларуская нацыя, у якой ёсць свая мова, адметная ад рускай, з прычыны чаго ўзняць культуру беларускага народа можна толькі на роднай яго мове".

Можна лічыць, што рашэнні IV (люты-сакавік 1921 г.) і V (кастрычнік 1921 г.) з'ездаў КІ1(б)Б палажылі пачатак ажыццяўленню палітыкі беларусізацыі.

Беларусізацыя — гэта палітыка нацыянальна-дзяржаў-нага і нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў БССР, якая ажыццяўлялася ў 1920-х гг. Яна ўключае шырокі спектр такіх важнейшых для нацыі праблем, як праблемы дзяржаўнасці, развіцця нацыянальнай эканомікі, вылучэння на кіруючую работу кадраў карэннай нацыянальнасці, развіцця нацыяналь-най адукацыі, навукі і культуры, роднай мовы і інш. Праб-лемы беларусізацыі неаднаразова абмяркоўваліся на з'ездах і пленумах ЦК КП(б)Б, з'ездах саветаў, пасяджэннях Цэнт-ральнага выканаўчага камітэта БССР. II сесія ЦВК БССР 15 ліпеня 1924 г. прыняла пастанову "Аб практычных мерах па правядзенні нацыянальнай палітыкі", у адпаведнасці з якой беларусізацыя стала афіцыйнай дзяржаўнай палітыкай. Гэта была вельмі важная, але толькі часовая перамога нацыя-нальна арыентаванай плыні КП(б)Б.

Калі скрытая ці адкрытая барацьба па нацыннальным пытанні ўнутры К1І(б)Б ішла даволі інтэнсіўна, то па іншых пытаннях — барацьбы з трацкістамі, зіыоўеўцамі, затым бу-; харынцамі — КП(б)Б фактычна без абмеркаванняў падтрым-! лівала рашэнні з'ездаў, канферэнцый і пленумаў ЦК ВКІ1(б). Шырокага распаўсюджання погляды апазіцыянераў у Беларусі не мелі. Так, калі летам-восенню 1927 г. зноў абвастры-ліся ўзаемаадносіны ў кіраўніцтве ВКП(б), ногляды апазіцыі (платформа 83-х) падзялялі толькі некаторыя камуністы. За падтрымку апазіцыі з КП(б)Б былі выключаны толькі 16 ча-лавек. Безагаворачную падтрымку палітыцы I. Сталіна аказ-вала кіраўніцтва КП(б)Б і ў 1930-я гг. Неабходна адзначыць, што сярод першых сакратароў ЦК КП(б)Б у даваенны перы-яд не было беларусаў.

Паколькі ў 1920-1929 гг. у КН(б)Б былі прыняты нека-торыя бундаўцы, меншавікі і эсэры, для яе як бы "аздараў-лення" праводзіліся чысткі партыі. У выніку першай з такіх чыстак і абмену партдакументаў у жніўні — кастрычніку 1921 г. з КП(б)Б было выключана 1 589 чалавек (24,7 %). Шырокая чыстка была праведзена і ў красавіку 1929 г., у выніку з радоў КП(б)Б было выключана 3 717 чалавек. Ад-нак колькасць членаў КП(б)Б павялічвалася. У студзені 1933 г. беларуская партарганізацыя налічвала 65 040 членаў і кан-дыдатаў у члены партыі. Гэта быў самы высокі паказчык з 1918 па 1940 г.

Разгром беларускага нацыянал-дэмакратызму

Паняцце "нацыянал-дэмакратызм" узнікла ў пачатку XX ст. і азнача-ла кірунак грамадска-палітычнай думкі, які спалучае агуль-надэмакратычныя ідэі і мэты з задачамі сацыяльнага і нацы-янальнага вызвалення прыгнечаных народаў. На пазіцыях нацыянал-дэмакратызму стаялі дзеячы беларускага адраджэн-ня канца ХІХ — пачаткуХХ ст., — «нашаніўцы», Беларуская сацыялістычная грамада, ідэолагі і кіраўнікі БНР. Практычным уваеабленнем нацыянал-дэмакратызму стала і палітыка беларусізацыі.

Аднак у другой палове 1920-х гг. поспехі ў ажыццяўленні палітыкі беларусізацыі началі разглядацца як умаца-ванне і пашырэнне беларускага нацыяналізму. Так, на XI з'ездзе КП(б)Б (лістапад 1927 г.) заяўлялася, што неабходна пашыраць беларусізацыю і весці рашучую барацьбу з нацыянал-дэмакратызмам, які ў мінулым быў прагрэсіўнай з'явай, але ва ўмовах дыктатуры пралетарыяту набыў контррэвалюцыйны характар.

У маі 1929 г. ЦК ВКГІ(б) накіраваў у БССР камісію пад кіраўніцтвам старшыні Цэнтральнай кантрольнай камісіі Кампартыі Украіны У. Затонскага. У дакладзе, зробленым У. Затонскім 27 чэрвеня 1929 г. на пасяджэнні Бюро ЦК КП(б)Б, крытычна ацэньвалася "Гісторыя Беларусі" В. Лас-тоўскага за ідэалізацыю мінулага, былі выказаны крытыч-ныя заўвагі ў адрас Я. Коласа, Я. Купалы, Я. Лёсіка, Б. Эпімах-Шыпілы і іншых прадстаўнікоў беларускай твор-чай інтэлігенцыі. Негатыўна была ацэнена дзейнасць кіраў-нікоў рэспублікі: старшыні ЦВК БССР А. Чарвякова, наркома асветы А. Баліцкага, наркома земляробства Дз, Прышчэ-пава і інш. Даклад камісіі быў накіраваны ў ЦК і ЦКК ВКП(б) і асабіста I. Сталіну. Вывады камісіі знайшлі адлюстраванне і ў рэзалюцыі XIII з'езда КП(б)Б (май 1930 г.), у якой адзна-чалася, што галоўнай небяспекай для нацыянальнай палі-тыкі з'яўляецца менавіта нацыянал-дэмакратызм.

Апагеем барацьбы з нацыянал-дэмакратызмам, або, як здзекліва гаварылі партыйныя функцыянеры, "нацдэмамі", стала сфабрыкаваная прысланым з Масквы старшынёй ДПУ БССР Р. Рапапортам справа так званага "Саюза вызвалення Беларусі" (СВБ). Вясной-летам 1930 г. са згоды першага сакратара ЦК КП(б)Б К. Гея было арыштавана больш за 110 дзеячаў навукі і культуры Беларусі, у тым ліку 25 бы-лых членаў партыі беларускіх эсэраў, а таксама акадэмікі В. Ластоўскі, Я. Лёсік, С. Некрашэвіч, наркомы земляроб-ства Дз. Прышчэпаў і асветы А. Баліцкі, пісьменнікі М. Гарэцкі, У. Дубоўка, Я. Пушча і інш. Усе арыштаваныя абвінавачваліся ў тым, што з'яўляліся членамі контррэвалю-цыйнай нацыяналістычнай арганізацыі "Саюз адраджэння Беларусі" (САБ), у далейшым перайменаванай у "Саюз вызвалення Беларусі" (СВБ), ажыццяўлялі шкодніцтва на гаспадарчым, культурным, ідэалагічным і іншых участках са- цыялістычнага будаўніцтва, праводзілі антысавецкую нацы-яналістычную агітацыю, ставілі мэтай адарваць БССР ад СССР і г.д. Па ўзгадненню з Палітбюро ЦК ВКІІ(б) і АДПУ СССР меркавалася правесці адкрыты працэс, але сабраць дастатко-ва ўлік не ўдалося. Большасць з арыштаваных не прызналі сваёй віны, аднак былі асуджаны ў сакавіку 1931 г. на тэрмін ад 3 да 10 гадоў або высланы ў аддаленыя раёны. Прэзідэнт

АН БССР У. Ігнатоўскі не вытрымаў маральнага цкавання і скончыў жыццё самагубствам. Усе, хто праходзіў па справе СВБ, былі зноў арыштаваны ў 1937-1941 гг., большасць з іх расстраляны ці загінулі ў канцлагерах. Тыя, хто ацалеў, былі зноў арыштаваны ў 1949-1952 гг. і асуджаны на вечвае пасяленне ў Сібіры. Усе асуджаныя па справе СВБ былі рэабілітаваны ў 1956 — 1988 гг. за адсутнасцю саставу злачынства.

Палітычныя рэпрэсіі 1930-х гг

Пад палітычнымі рэпрэ-сіямі маецца на ўвазе неабгрунтаванае прыцягненне да кры-мінальнай адказнасці за дзяржаўныя (так званыя контррэва-люцыйныя) злачынствы, а таксама ссылка, высылка, накіра-ванне на спецпасяленне, высяленне за межы Беларусі судо-вымі або пазасудовымі органамі па палітычных, сацыяльных, нацыянальных, рэлігійных і іншых матывах.

Пачаткам палітычных рэпрэсій у Беларусі можна лічыць праследаванні розных катэгорый насельніцтва падчас Гра-мадзянскай вайны і ў 1920 н гг. Каля вытокаў палітычных рэпрэсій у савецкі час стаялі У. Ленін і Л. Троцкі, затым іх пераемнікам стаў I. Сталін.

Сваю ідэалогію і дакладна распрацаваны механізм палі-тычныя рэпрэсіі ў СССР набылі менавіта ў 1930-я гг. Ідэала-гічным абгрунтаваннем з'явіўся тэзіс I. Сталіна, што па меры пабудовы сацыялізму класавая барацьба будзе абвастрацца.

Галоўныя мэты палітычных рэпрэсій — аслабіць супра-ціўленне таталітарнаму рэжыму, які склаўся да гэтага часу, і ўмацаваць яго, выявіць і асудзіць "ворагаў народа", якія займаюцца шкодніцтвам, што перашкаджае хуткаму і пас-пяховаму рух па шляху пабудовы сацыялізму. "Рэпрэсіі ў галіне сацыялістычнага будаўніцтва, — лічыў I. Сталін, — з'яўляюцца неабходным элементам наступленяя".

Палітычныя рэпрэсіі мелі на мэце і вырашэнне эканамічных задач, перш за ўсё забеспячэнне таннай рабочай сілай тых галін народнай гаспадаркі, дзе патрабавалася цяжкая фізічная праца. Разгалінаваная сістэма прадпрыемстваў і ўста-ноў Галоўнага ўпраўлення папраўча-працоўных лагераў і спецпасяленняў НКУС СССР (ГУЛАГ) давала магчымасць накіроўваць палітзняволеных у самыя аддаленыя месцы СССР. ГУЛАГ па сваіх вытворчых паказчыках з'яўляўся самым ма-гутным з "наркаматаў" у СССР.

Справа "Саюза вызвалення Беларусі" была пачаткам сістэ-матычных рэпрэсій у Беларусі. У 1930 г. былі "раскрыты" таксама "контррэвалюцыйныя, шкодніцкія і дыверсійна-лніёнскія арганізацыі", у прыватнасці беларускі філіял "Пра-цоўнай сялянскай партыі", беларускі філіял "Прампартыі", беларускі філіял "Саюзнага бюро РСДРП (меншавікоў)". Па кожнай з гэтых спраў было асуджана ад 30 да 60 чалавек. У 1931-1938 гг. прайшлі таксама сфабрыкаваныя палітычныя працэсы над удзельнікамі "Аб'яднанага антысавецкага пад-полля", "Беларускай аўтакефальнай царквы", "Беларускага нацыянальнага цэнтра", Польскай арганізацыі вайсковай, "Партыі вызвалення сялян" і інш.

Контррэвалюцыйныя арганізацыі "шкоднікаў і нацдэ-маў" былі выкрыты практычна ва ўсіх важнейшых дзяр-жаўных, гаспадарчых, навуковых органах і арганізацыях: Акадэміі навук, Беларускім нацыянальным цэнтры, Дзярж-нлане, Белтрактарацэнтры, наркаматах земляробства, ахо-вы здароўя, асветы, у папяровай прамысловасці і інш. Былі створаны надзвычайныя, пазасудовыя органы, "двойкі" "тройкі", асобыя нарады, калегіі НКУС, пасяджэнні якіх ажыццяўляліся без прысутнасці адваката і пракурора, ча-ста нават смяротныя прысуды выносіліся без выкліку аб-вінавачваемага на пасяджэнні "суда". Шырокае распаўсюдж-ванне атрымала асуджэнне па спісках. Як правіла, іх зацвярджалі сакратары ЦК КП(б)Б і кіраўнікі НКУС. Пры-суды абскарджанню не падлягалі. Смяротныя прысуды црыводзіліся ў выкананне адразу ж пасля вынясення пры-гавору.

Стандартнымі былі абвінавачванні ў шкодніцтве, контр-рэвалюцыйнай дзейнасці, антысавецкай прапагандзе, шпіён-скай дзейнасці на карысць польскай, нямецкай і нават япон-скай разведак, у сувязях з ворагамі народа і інш.

Пры гэтым лічылася, што адным з асноўных доказаў віны з'яўляюцца асабістыя прызнанні, таму следчыя "выбівалі" паказанні, шырока выкарыстоўваліся фізічныя і маральныя катаванні, здзекі і інш.

29 ліпеня 1937 г. адбыўся III Пленум ЦК КП(б)Б, ра-шэнні якога аб неабходнасці самай рашучай барацьбы за па-будову сацыялізму выклікалі абвальны працэс масавага псіхозу ў выкрыцці "ворагаў народа". 3 сярэдзіны 1937 г. да ліпеня 1938 г. былі арыштаваны ўдзельнікі сфабрыкаванага так зва-нага "Аб'яднанага антысавецкага падполля" (ААП). "Ворагі народа" былі выяўлены ў ЦВК і СНК БССР, ЦК КП(б)Б і ЦК ЛКСМБ, Дзяржплане, многіх наркаматах і іншых установах. Было арыштавана 40 наркомаў і іх намеснікаў, 179 кірую-чых работнікаў савецкага і гаспадарчага апарату, 26 супра-цоўнікаў ЦК КП(б)Б, 16 супрацоўнікаў Саўнаркома, 41 вык-ладчык ВНУ, 25 акадэмікаў і навуковых супрацоўнікаў, 20 пісьменнікаў і літаратурных работнікаў, былыя бундаў-цы, эсэры, царкоўнікі і інш. Паднялася новая хваля ідэйна-га асуджэння "ворагаў народа" ў друку. Праводзіліся шмат-лікія мітынгі, на якіх працоўныя патрабавалі асуджэння і знішчэння шкоднікаў, здраднікаў, шпіёнаў і дыверсантаў.

Палітычныя рэпрэсіі, шматлікія кампаніі выкрыцця "во-рагаў народа" акрамя фізічнага вынішчэння рэальных ці ўяў-ных праціўнікаў таталітарнага рэжыму мелі не менш жудас-ны маральны вынік. Склалася атмасфера падазронасці, дано-саў, ідэалагічнага ўціску, маральнага прымусу, самаўніжэн-ня і хлусні на самога сябе, каб захаваць жыццё сваё і сваіх блізкіх. Архіўныя матэрыялы захоўваюць многія тысячы "па-каяльных паказанняў", у тым ліку Я. Коласа, Я. Купалы, іншых відных палітычных, дзяржаўных дзеячаў БССР. Гэта была маральная трагедыя сумленных і шчырых людзей.

Усе арыштаваныя былі размеркаваны па арганізацыях: "Арганізацыя правых" (кіруючыя работнікі партыйных і са-вецкіх органаў), "Бундаўска-сіянісцкая арганізацыя", "Нацыянал-фашысцкая арганізацыя", "Трацкісцка-зіноўеўская арганізацыя", "Шпіёнска-паўетанцкая арганізацыя", "Эсэраўская арганізацыя". Было асуджана болыы за 2 570 чалавек, у тым ліку такія відныя кіраўнікі рэспублікі, як старшыні СНК БССР М. Галадзед і Д. Валковіч, сакратар Савета нацы-янальнасцей ЦВК СССР А. Хацкевіч, сакратары ЦК КП(б)Б М. Гікала, В..Шаранговіч, старшыня ЦВК БССР А. Чарвякоў і многія іншыя кіруючыя работнікі партыйнага, савецкага і гаспадарчага апарату рэспублікі. Ііа колькасці асуджаных гэт самая буйная "справа", сфабрыкаваная НКУС БССР. Абса лютная большасць асуджаных загінула ў сталінскіх канцлагерах. У 1955—1989 гг. большасць з іх была рэабілітавана.

У выніку палітычных рэпрэсій, чысткі, праверкі і абмену партдакументаў колькасць членаў і кандыдатаў у члены КП(б)Б скарацілася з 65 040 чалавек у 1933 г. да 24 549 чалавек у чэрвені 1937 г. У 1933—1936 гг. прыём у партыю не праводзіўся.

Новы ўздым хвалі рэпрэсій адбыўся ў 1939— 1940 гг. пасля ўваходжання Заходняй Беларусі ў склад БССР.

Колькасць усіх ахвяр палітычных рэпрэсій дакладна не-вядома. Многія даследчыкі лічаць, што ў цэлым па СССР ахвярамі сталі больш за 10 млн чалавек. У Беларусі, паводле няпоўных падлікаў, бо многія дакумеыты не захаваліся, у 1917—1953 гг. ахвярамі палітычных рэпрэеій сталі каля 600 тыс. грамадзян. 3 іх 250 тыс. асуджаны судовымі ці пакараны рашэннямі пазасудовых органаў ("двоек", "троек", асобых нарад, калегій АДПУ, НКУС, Мшістэрства дзяржаўнай бяспекі (МДБ)). Акрамя асуджаных у 1920—1930-я гг. рэпрэ-сіравана і выслана за межы рэспублікі больш за 250 тыс. "рас-кулачаных" сялян і членаў іх сямей. У 1917—1953 гг. да вышэйшай меры пакарання прысуджаяа 358 686 чалавек. Най-большы размах палітычныя рэпрэсіі мелі ў 1937—1938 гг. Яны спыніліся толькі пасля смерці I. Сталіна. Усяго з 1954 да пачатку 2000 г. у Рэспубліцы Беларусь рэабілітавана больш за 200 тыс. ахвяр палітычных рэпрэсій. Сімвалам трагедыі беларускага і іншых народаў, якія пражывалі на тэрыторыі рэспублікі, сталі Курапаты — адно з месц масавага расстрэлу ахвяр сталінізму. Палітычныя рэпрэсіі сунраць невінава тых — самае цяжкае злачынства таталітарнага рэжыму.

Разам с тым варта паставіць пытанне: ці ўсе рэпрэсірава ныя ў 1920—1930-х гг. былі бязвінна пакараны? Безумоўві не. Былі і шкоднікі, і шпіёны, і дыверсанты. Але сапраўднымі ворагамі народа былі тыя партыйныя, савецкія, ваенныя работнікі, кіраўнікі карных органаў, хто арганізоўваў масавы палітычны тэрор. У Беларуеі гэта першы сакратар ЦК КП(б)Б К. Гей, старшыні АДПУ — НКУС Б. Берман, Л. Закоўскі, I. Ляплеўскі, А. Наседкін, Р. Рапапорт і многія іншыя. Яны зрабілі сваю чорную і брудную справу, а затым і самі сталі над дула рэвальвера сваіх учарашніх паплечнікаў. Пазней наступіла і іх чарга развітацца з жыццём.

Канстытуцыя БССР 1937 г.: адлюстраванне змен і супярэчнасцей

У 1936 г. была прынята Канстытуцыя СССР, якая ўвайшла ў гісторыю як Канстытуцыя "перамогшага сацыялізму".

У пэўнай ступені гэта адпавядала сапраўднасці, бо той сацыялізм з непадзельным панаваннем дзяржаўнай уласнасці на зямлю і іншыя сродкі вытворчасці, прынцыпамі цэнтралізаванага накаплення і размеркавання рэсурсаў, дыктатурай пралетарыяту, якую рэальна ўвасабляла дыктатура Камуністычнай партыі, а менавіта яе кіраўніцтва ў асобе I. Сталіна, камандна-адміністрацыйнай сістэмай кіравання, адзінай дзяржаўнай ідэалогіяй быў пабудаваны.

Усё гэта давала рэальныя падставы ўнесці пэўныя змены ў асноўны закон дзяржавы. Напрыклад, Канстытуцыя БССР поўнасцю адпавядала Канстытуцыі СССР 1936 г. і была пры-нята Надзвычайным XII Усебеларускім з'ездам саветаў 19 лютага 1937 г. Трэба зазначыць, што ў новай Канстыту-цыі ўпершыню была заканадаўча замацавана назва дзяржавы - Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка.

Канстытуцыя складалася з 11 глаў і 122 артыкулаў. БССР абвяшчалася сацыялістычнай дзяржавай рабочых і сялян, уся ўлада ў якой належыць саветам дэпутатаў працоўных. Саве-ты складалі палітычную аснову рэспублікі. Фактычна ж не ваветы, а партыйныя органы і арганізацыі былі палітычнай асновай у СССР.

Эканамічнай асновай БССР абвяшчалася сацыялістычная сістэма эканомікі і сацыялістычная ўласнасць на сродкі вы-творчасці ў дзвюх формах: дзяржаўнай і кааператыўна-калгаснай. Фактычна была адна форма — дзяржаўная, бо калгаснікі рэальна не распараджаліся вынікамі сваёй працы, а гандлёвая кааперацыя цалкам залежала ад дзяржаўнага гандлю. У Канстытуцыі гаварылася аб добраахвотным аб'яднанні БССР на роўных правах з іншымі саюзнымі рэспублікамі ў адной дзяржаве — СССР, дэклараваўся суверэнітэт БССР з улікам артыкула 14 Канстытуцыі СССР. Аднак рэалізаваць яго БССР і іншыя саюзныя рэспублікі не маглі, бо нават у агульных рысах не пазначаўся механізм выхаду э СССР. Фактычна СССР быў не саюзнай, а унітарнай дзяржавай.

Канстытуцыя абвяшчала асноўныя правы і свабоды грамадзян. Правы на працу, адпачынак, адукацыю рэальна аясыццяўляліся. Але як можна было ажыццявіць без дазволу партый-ных і дзяржаўных органаў, органаў НКУС права на свабоду слова, друку, сходаў, мітынгаў? Любое афіцыйна не дазволе-нае мерапрыемства сваім вынікам непазбежна мела турэмнае зняволенне. Ні адно друкаванае слова не магло з'явіцца без папярэдняй цэнзуры.

Абавязкі грамадзян — выконваць законы, захоўваць дыс-цыпліну, прытрымлівацца правіл еацыялістычнага жыцця, берагчы сацыялістычную ўласнасдь не толькі абвяшчаліся Канстытуцыяй, а дапаўняліся жорсткімі законамі, кантроль за выкананнем якіх ускладваўся на рэпрэсіўныя органы НКУС, а пакаранне ажыццяўлялася пазасудовымі органамі ("двойкі", "тройкі", асобыя нарады, калегіі і г.д.). У 1935 г. быў прыняты закон, у адпаведнасці з якім да смяротнага пакарання маглі быць прысуджаны нават ненаўналетнія з 12 гадоў. Такія выпадкі мелі месца.

Супярэчлівы характар насіла і новая структура органаў улады. Вышэйшым органам дзяржаўнай улады ўжо станавіў-ся не Усебеларускі з'езд Саветаў, як раней, а Вярхоўны Савет Беларускай ССР, як выбіраўся на чатыры гады, а ў перы-яд паміж сесіямі - Прэзідыум Вярхоўнага Савета, які ствараў урад — Савет Народных Камісараў. Вышэйшыя і мясцо-выя органы ўлады фарміраваліся на аснове ўсеагульнага, роўнага, прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Ад-маўленне ад класавага падыходу, адмена рознаі а віду абмежаванняў пры выбарах органаў улады, напрыклад, на класавых і рэлігійных матывах, мелі, безумоўна, станоўчы характар. Аднак выбары былі безальтэрнатыўнымі, фактычна "выбары без выбару". Кандыдатуры дэпутатаў абмяркоўваліся партыйнымі органамі і арганізацыямі, узгадняліся з органамі НКУС. Дзейнічала дакладна распрацаваная сістэма падбору дэпутатаў у залежнасці ад займаемых пасад, сферы дзейнасці, сацыяльнага становішча і інш. Для некаторых відных партыйных і дзяржаўных кіраўнікоў, дзеячаў навукі і культуры месца, напрыклад у Вярхоўным Савеце БССР, было "гарантавана" пажыццёва. Па пасадах выбіраліся дэпутаты і ў мясцовыя саветы. Канстытуцьш зацвердзіла сімвалы беларус-кай дзяржаўнасці — герб і сцяг рэспублікі. Сталіцай рэс-публікі зацвярджаўся горад Мінск. Пазней у Канстытуцыю КССР 1937 г. быў унесены рад змяненняў і дапаўненняў. Яна дзейнічала да 14 красавіка 1978 г.

Спісак выкарыстанай літаратуры

Гісторыя Беларусі, ч. 2, Мінск, РІВШ БДУ,2002г.

Гісторыя Беларусі ч. 2, пад рэд. прафес. Я.К.Новіка, Г.С. Марцуля, Мінск,2006г.

Гісторыя Беларусі / Пад рэд. А. Г. Каханоускага і інш. – Мн.: “Экаперспектыва”, 1997.

Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. XIX- XX стагоддзі: Курс лекцый / П. І. Брыгадзін. – Мн.: РІВШ БДУ, 2002.

Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. Люты 1917 г. -2004 г. / Я. К. Новік, Г. С. Марцуль.- 2- е выд. –Мн.:Выш. шк., 2006.

Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 частках. Ч 2 Мн., 1995.

Гісторыя Беларускай ССР: У 5 т. Мн., 1972. Т.3