ВКЛ: ацэнка дзяржау у беларускай гiсторыяграфii

План

1. Уступ

2. Канцэпцыi паходжання ВКЛ

3. Заходнерускiя i лiтоускiя землi перад уваходжаннем у склад ВКЛ

4. Склад ВКЛ

Заключэнне

Спіс выкарыстанай літаратуры

Уступ

ВКЛ была дзяржавай, якая была створана як аб’яднанне розных дзяржау, насельництва было прадстаулена розным народами и вераиспаведаннем. Адметнай рысай дзяржау якия уваходзили у ВКЛ было жаданне князей заствацца незалежными и самастойными на маленькай тэрыторыи, но пры гэтым мець ахову ад знешних пагроз. ВКЛ па свайму складу было полиэтничнай моцнай и вяликай дзяржавай сярэдневечча. Гэта дзяржава было створана у час феадальнай раздробленасци и мижусобных войн памиж феадалами, на тэрыторыи заходнеруских и литоуских зямель, якия гарманична дапауняли друг друга: закходнеруския земли прынесли з сабой – кансалидацыю замель, а литойския земли – палитычную стабильнасць.

1. Канцэпцыi паходжання ВКЛ

Згодна традыцыйнай (лiтойскай) канцэпцыi утварэнне ВКЛ падавалая выключна як вынiк захопу лiтоуцамi заходнерускiх зямель i iх гвалтойнага далучэння да Лiтойскай дзяржавы. Фактар знешняй лiтойскай агрэсii у гэтым працэссе абсалютызавауся. Лiтва выступала у якасцi варожай дзяржавы, якая сiлай зброi захапiла рускiя землi.

Ролю аб’яднальнага цэнтра русскiх княствай традыцыйная гiстарыяграфiя замацойвала за Маскоускiм княствам, якое знаходзiлася у складзе Уладзiмiрскага. Тут была «сапраудная» Русь, якая, памацнейшы, уступiць у барацьбу з варожай Лiтвой за старажыткую спадчыну.

Далучэнне дробных княствай да самкойскiх уладанняй зауседы лiчылася з’явай выключна прагрэсiйнай, сваеасаблiвай праявай гiстарычнай заканамернасцi, перавагi цэнтралiзацыi над феалальнай раздробленасцю. Рост тэрыторыii ВКЛ звычайна даследчыкау засмучау, таму што тым самым аддалялась здзяйсненне Масквой яе гiстарычнай мiссii. Маскоускiя князi падавалiся «збiральнiкамi», а лiтоускiя – чужынцамi-захопнiкамi, спусташальнiкамi Рускай зямлi.

Гэты падыход адлюстройувау навуковы погляд, стан гiстарычных крынiц i ведау i быу агульнапрынятым. Тамму шмат хто i сення здзiвiцца, калi дазнаецца, што для праваслауных жыхароу ВКЛ русскiмi, былi перш за усе самi i уся Русь, паводле iх меркаванняу, аб’ядноувалася менавiта у Лiтоуска-Рускай дзяржаве. Аб гэтым сведчаць шматлiкiя помнiкi i летапiсы.

Напрыклад, у «Летапiсе Рачынскага» зазначана, што у 1512г. «князь велiкiе московскiе Васiлiй, забывшi перемiря i прiсягi свое, до паньства Русского войско свое высылал i шкоды непрыятельскiм обычаем чынiл» (гаворка iшла пра паход князя Васiлiя у ВК, на Смаленск).

Такое станiвiшча тлумачыцца тым, што у перыяд свайго росквiту ВКЛ распасцiралася ад Балтыi да Чорнага мора i ад межау Польшi i Венгрыi да Падмаскоуя. Яунымi былi i рэальныя суадносiны у iм лiтоускага i славянскага элементау. Уласна Лiтва займала у iм усяго 1/12 краiны, ѕ насельнiцтва складала мая частка старажытнарускай народнасцi, якая ужо у ВКЛ паступова трансфармавалася у беларускую, русскую i украiнскую народнасцi. Лiтоуцы з’явiлiся у гэтай дзяржаве нацыянальнай меншасцю.

Такiм суадносiны тэрытарыяльнага i этнiчнага кампанентау у ВКЛ далi падставу некаторым аутарам для рэзкай ломкi традыцыйная канцэпцыi.

Другая тэнцэпцыя – зваротная канцэпцыя утварэння ВКЛ, прапагандуемая у творах М.Ермаловiча, якога падтрымлiваюць некаторыя iншыя даследчыкi. Аснойная яе iдэя заключаецца у тым, што не лiтоуская знаць захапiла рускiя землi, як сцвярджалi лiтоускiя хранiсты, а, наадваром, заходнерускiя княства далучылi да сябе Лiтву i заснавалi ВКЛ. Гэта тэорыя была папулярна сярод лiтаратурнай i мастацкай нацыянальнай iнтэлiгенцыi, некаторых палiтыкау з моманту атрымання Беларуссю дзяржаунай незалежнасцi. Але большасць вучоных-спецыялiстау не згодны з ей. Таму, что гэта канцэпцыя у асноуным грунтуецца на летапiсах, а яны не з’яуляюцца дакладнай гiстарынай крынiцай. Яны усе больш позняга паходжання, i адны i тыя ж падзеi трактуюцца iмi по-рознаму. Праблемы ранняй гiсторыi вырашаюцца не Толькi па пiсьмовых крынiцах. Больш дакладнымi з’яуляюцца археалагiчныя, геаграфiчныя, лiнгвiстычныя даследваннi, асаблiва калi яны усе даюць прыблiзна аднолькавыя вынiкi. Дауно вырашана пытанне аб месцазнаходжаннi старажытнай Лiтвы з дапамогай археалагiчных даследаванняу, якiя прасочваюць межы распаусюджання балцкiх i славяшскiх культур.

Тэрыторыя Верхняга Панямоння, якую М.Ермаловiч лiчыць месцам знаходжання летапiснай Лiтвы, былi не балцкай, а славянскай. Лiтоуская Галiна балтау займала асноуную тэрыторыю сучаснай Лiтвы – правабярэжную частку Панямоння, выключаючы невялiкi рэгiен нiжняга цячэння Немана, дзе жылi скалвы¹. Тапонiм «Лiтва», вакол якога грунтуецца канцэпцыя аб знаходжаннi старажытнай Лiтвы у Верхнiм Панямоннi², з’явiуся тут, калi Чорная Русь, цi Новагародчына, ужо увайшла у ВКЛ,

2. Заходнерускiя i лiтоускiя земелi перад уваходжаннем у склад ВКЛ

Каб даць ацэнку дзяржау у рамках ВКЛ разгледзiм больш падрабязна заходнерускiя i лiтоускiя землi у XIIIст.

Для заходнiх зямель Русi XII-XIIIст. былi пэрыядам феадальнай раздробленаскi, якая была заканамернай з’явай у працэссе сцвярджэння феадальнага ладу. У гэты перыяд наступiу новы этап, якi характэрызуецца паглыбленнем i развiццем феадальных адносiн. Умацаванне класса феадалау дазволiла ажыццяуляць уладу над феадальна залежным насельнiцтвам без дапамогi кiеускага князя i яго дружiны. Як выник, на месцах пачалi узнiкаць моцныя эканамiчныя i палiтычныя цэнтры, здольныя уладарыць самастойна. Аднак працэсс феадальнага раздраблення не спынiуся на вылучэннi буйных самастойных цэнтрау, якiмi былi Полацкае, Турава-Пiнскае, Галiцка-Валынскае i iншыя княствы. Княствы пачалi драбiцца на удзелы. Так на Полацкай зямлi вылучалiся Мiнскае, Вiцебскае, Друцкае, Iзяслаускае i Лагойскае княствы, якiя прэтэндавалi на пашырэнне свайго эканамiчнага, палiтычнага i тэрытарыяльнага уплыву. XII-XIIIст. прайшлi у бесперапынных мiжусобных войнах. Страцiушы некаторыя землi на усходзе, полацкiя князi усе ж такi пашыралi свае уладаннi на пауночным захадзе за кошт суседнiх прыбалтыйскiх зямель. Напрыклад, у нiжнiм цячэннi Заходняй Дзвiны былi заснаваны гарады-крэпасцi Кукенойс i Герцыке.

З XIIIст. заходнiм i пауночна-заходнiм землям Русi пачала пагражаць сур’езная небяспека – агрэсiя нямецкiх феадалу. У XIIст. Яны пачалi пранiкаць у Прыбалтыку, плямены якой не паспелi яшчэ стварыць сваю дзяржаунасць. Трэба згануць увагу на тое, что не толькi балцкiм пляменая, але i заходнерускiм княствам даводзiлася уступаць у барацьбу з ордэнам мечаносцау Гэты ордэн перахапiу у Полацка права кантролю i збору Данiны з воднага шляху у Балтыйскае мора. Аднак гэта не спынiла мiжусобную вайну памiж полацкiмi князямi. Акрамя гэтага, над заходнерускiмi землямi навiсла пагроза ад Тэутонскага ордэна.

Яшчэ адным фактарам аслаблення заходнерускiх зямель стала татара-мангольскае нашэсце. Расколатая на княствы i удзелы, Русь не здолела даць арганiзаваны адпор татара-манголам i да канца 50-х гадоу XIIIст. Яна была канчаткова устаноулена улада татара-мангольскiх ханау над Пауночна-Усходняй Руссю. У сваю чаргу, заходнерускiя землi, хаця i заставалiся у баку ад шляху татара-манголау, працяглы час знаходзiлiся пад пагрозай зняволення.

Першыя прыкметы кансалiдацыi русскiх зямель зауважаюцца у дакуменце «Слова Iзяслава» сказага: «Полецеск i Вiцьбеск одно есць», што можа сведчыць аб нейкай форме iх саюза. На паудневым захадзе аб’яднальныя працэсы выявiлiся у дзейнасцi Данiлы Раманавiча Галiцкага i Яго паслядоунiкау, на пауночным усходзе – у палiтыцы уладзiмiрскага князя Андрэя Юр’евiча Вялiкае Гняздо. Тэнденцiя да аб’яднання старажтнарусскiх зямель стала усеагульнай. Гэта тэндэнцыя пачала раней за усiх дзейнiчаць менавiта на заходнiх землях.

Далей будзе разгледжана гiсторыя лiтойскiх зямель. У гэты час Лiтва адставала у сваiм палiтычным i эканамiчным развiццi ад русскiх зямель. Калi старажытная Русь мела моцную дзяржаунасць почынаючы з IXст. насельнiцтва лiтоускiх зямель яшчэ у XIIст. жыло родаплемянным ладам. Лiтоускае адгалiнаванне балтау займала у раннiм сярэдневеччы асноуную тэррыторыю сучаснай Лiтвы³. Пазней гэтае адгалiнаванне сканцэтравалася у дзве вялiкiя группы: Жэмайты – на захадзе, Лiтва – на усходзе.

У XI-XIIст. у лiтоуцау складваецца маемасная дыферэнцыяцыя. Пачынаецца працэс станаулення класавага грамадства. У XII-XIIIст. уся тэрыторыя лiтоускiх плямен была падзелена на пастаяныя акругi, якiя уяулялi сабой самастойныя грамадскiя саюзы, заснаваныя на роднасным паходжаннi. Памiж сабой iх звязвалi агульная мова, традыцыi, язычнiцкая рэлiгiя. У першай палове XIIIст. ствараееца раннефеадальная Лiтоуская дзяржава з моцнай велiкакняжацкай уладай. Яе узнiкненне звязана з лiтоускiм князем Мiндоугам. Шляхам крывавай барацьбы яму удалося аб’яднаць большасць лiтоускiх княствау. Патрэна адмецiть, што усе ж такi па узроуню свайго культурнага i эканамiчнага жыцця Лiтоуская дзяржава значна адставала ад Русi. Лiтоуцы у большасцi заставалiся земляробамi., яшчэ не развiлася гарадское жыцце з яго гандлем i рамествамi. Але у палiтычным плане лiтоускiя землi набылi моцную дзяржаунасць i мелi сур’езную перавагу перад раздробленнымi землямi Русi.

Что датычыцца адносiн заходнерускiх княствау з лiтоускiмi суседзямi, то яны былi даунiмi i складанымi. У XII-XIIIстст. землi разрозненных лiтоускiх плямен былi аб’ектам заваявання суседнiх славянскiх князеу. На пачатку XIIIст. супраць Лiтвы выступалi полацкiя, чарнiгаускiя i смаленскiя князi. Мэтай заходнерускiх князеу у гэтых паходах было замацаванне за собой гандлевага шляху на Лiтоуцау часта выкарыстоувалi рускiя князi у сваiх феадальных i палiтычных сварках. У сваю чаргу лiтоуцы (до стварэння дзяржаунасцi у XII – на пачатку XIIIст.) самi хадзiлi на землi Заходняй Русi. Мэтай iх была рабаванне, захоп палонных, жывелы, што было адной з крынiц накаплення багаццяу новага класса феадалау.

4. Склад ВКЛ

Аб’яднанне заходнерускiх i лiтоускiх зямель у адзiную дзяржаву было абумоулена узаемным iмкненнем вышаадзначаных зямель. Па-першыя гэтыя землi аб’ядналiся дзеля абароны ад крыжакоу. Па-другое, у Заходняй Русi акрэслiлася тэндэнцыя пераходу ад раздробленасцi да кансалiдацыi, Але не было аб’яднальнага палiтычнага ядра. Па-трэцце, лiтоуцы знаходзiлiя на больш нiзкай ступенi развiцця, чым рускiя землi, Але у стадыi фармiрання дзяржавы, дапамаглi знайсцi страчаны палiтычны аб’яднальны цэнтр.

Першымi у ВКЛ трапляюць землi Верхняга Панямонны, Чорная Русь (Новагародчына⁴). Мiндоуг выкарыстау спусташэнне, прынесенная мангола-татарамi Галiцка-Валынскаму княству, даволi легка пранiк на тэрыторыю Панямоння i далей на поудзень да самага Кiева. Летапiснае паведамленне падзей 1219г. сведчыць аб заключэннi ваеннага саюзу Лiтвы i Навогародчыны, якi быу абумоулены пагрозай з боку крыжакоу. У 1237г. былi паслаблены дзеяннi крыжакоу на Валынскiх землях тым, што на iх была «возведеж Лiтва Меньдовга i Iзяслава Новагародскага», што значыць, што лiтоускiя войскi выступалi разам з дружынамi Чорнай Русi. У 1245г. Лiтва Мiндоуга таксама дапамагае валынскiм князям па iх просьбе у час бытвы пад Яраславам (Заходняя Галiччына): «Данiло же i Васiлько послатi в Лiтву помощi просяща i послана бысть от Мiндовга помощь». Аднак у хуткiм часе у Лiтве узмацнялiся цэнтралiзатарскiя тэндэнцыi. Мiндоуг пачау настепленне на правы i уласнасць буйных феадалу.Галiцка-валынскiя князi, баючыся узмацнення адзiнауладдзя Мiндоуга, уступаюць у каалiцыю з яго роднымi. Вынiком стала пачатак феадальнай вайны у 1249г., якая скончылася умацаваннем Мiндоуга на усей зямлi Ногародскай. Новагародак стау сталiцай ВКЛ.

Далейшае развiцце гiторыi сведчыць, што язычнiцкая Лiтва i праваслауная Новарародчына мiрна суiснавалi пад адной уладай, Але пачала зауважацца тэндэнцыя да славянiзацыi кiруючай балцкай дынастыi. Так у праваслауную веры быу хрышчое адзiн з сыноу Мiндоуга Войшлак, якому бацька перадай новагародскае княжанне. Пасля смерцi Мiндоуга у 1263г. у час паходу на Бранск у княстве пачалася дынастычная смута. Калi Яна уцiхла, Войшлак сышоу з манастыра i з падтрымкай новагародцау i пiнянау, а таксама сяброу свайго бацькi «нача княжiтi во всей земле Лiтовской i нача ворогi своi убiватi». З гэтага можна сделаць вынiк аб тым, што iснаванне ВКЛ у гэты перыяд адпавядае iнтарэсам не толькi лiтоуцау, але i праваслаунага насельнiцтва русскiх тэрыторый, што вайшлi у яго склад. Паступова ВКЛ абрастала заходнерускiмi землямi на усходзе i поуднi, пашыралася за кошт Полацкай зямлi, якая блiжэй за iншых прымыкала да Лiтвы, была цесна звязана з ей гiстарычна i геаграфiчна. З другой паловы XIIст. адносiны памiж Лiтвой i Полацкай зямлей змянiлiся. апошняя, як i iншыя рускiя землi, страцiла палiтычнае адзiнства, распалася на княствы i удзелы пад кiраваннем нашчадкау Iзяслава. Спадчыннае права на княжацкiя прастолы тут амаль не дзейнiчала. Адсутнасць князя у Полацку на пачатку XIIIст. спрыяла пранiкненню у горад нямецкiх рацарау i каталiцкiх месiянерау, что навязвалi свае веравызванне. Абуранныя палачане звярнулiся у Лiтву за дапамогай. Вялiкi князь лiтоускi Вiцень у 1370г. выгнау нямецкiх рыцарай з Полацка i заняу горад. А памiж 1307 i 1309гг. Вiцень, кааб легалiзаваць свае правы на Полацкае княства, выкупiу яго землi у ордэна, аб чым сведчыць дакумент, падпiсаны 19 чэрвеня 1310г. у Авiньене. Такiм чынам, Полацкая зямля канчаткова апынулася у складзе ВКЛ.

Мiнскае княства было часткай Полацкай зямлi. Гэтае княтва было падпарадкована лiтоускiм князым недзе у другой палове XIIIст. до першай чвэрцi XIVст. У Новагародскiм летапiсе упамiнаецца, што у 1326г. у лiку лiтоускiх паслоу у Новагародку знаходзiуся i «велiкiй Меньскiй князь» - вассал Гедымiна. З 1263г. Вiцебск быу падпарадкаваны лiтоускаму князю Гердэню, а у 1318г. праз заключаны шлюб памiж смаленскай княжной i лiтоускiм князем, Вiцебскае княства канчаткова увайшло у склад ВКЛ. Што датычыцца Смаленскай зямлi, то яна была канчаткова падпарадкавана ВКЛ лiтойскiм князем Вiтаутам.

У пачатку XIVст. да ВКЛ было далучана Турава-Пiнскае Палессе, г.зн. бассейн Прыпяцi. Терава-Пiнскiя землi не вызначалiся асаблiвай сiлай, iх дробныя i слабыя княствы на чале з нашчадкамi роду Святаполка Iзяславiча падпарадкоувалiся галiцка-валынскiм князям, тым не менш часта схiлялiся на бок вялiкага князя лiтойскага Мiндоуга. Паводле летапiсных звестак, Гедымiн (час княжання 1316 – 1341гг) яшчэ прi жыццi пасадзiу у Пiнску, сталiцы Турава-Пiнскай зямлi, свайго сына Нарымунта-Глеба. У iншых гарадах яшчэ нейкi час сустракалiся рускiя князi, Але вядома, што Яны ужо знаходзiлiся пад вярхоунай уладай вялiкага князi лiтоускага. З умацаваннем у Пiнску Нарымунта паступова амаль усе Палессе перайшло аду ладу Лiтвы.

Напачатку лiтоускiя князi на праводзiлi ломкi форм уласнасцi, не рабiлi яе значнога пераразмеркавання на карысць лiтоускiх князей, не змянялi спосабау прiгнету сялян. Больш таго, лiтоуская велiкакняжацкая дынастыя шмат чаго запазычвала у славянскага насельнiцтва. Так напрыклад, Гедымiнам была перанесена на усе ВКЛ стараруская мадэль дзяржаунага кiравання. З-за перавагi славянскага насельнiцтва з дастаткова высокiм на той час узройнем пiсьменнасцi старабеларуская мова стала мовай дзяржауных дакументау.

Заключэнне

З пачатку стварэння ВКЛ усе дзяржавы якия падпадали пад яе залежнасць уваходзили на дабраахвотных началах, каб пазбегнуць захопу з боку татара-мангол и крыжакоу и тольки пачынаючы з XIV-XVстст. литоуския князи пачали насаджаць сваю волю. Акраме таго, можна адметиць, што дзяржавы уваходзили у склад ВКЛ шлях заключэння шлюбау памиж феадалами, таким чынам к канфу фармирання ВКЛ князями были па большай частки родныя, аб’яднанныя памиж сабой сямейными абавязками, хаця у той час яны не мели вяликага значэння. Яшчэ адзин цикавы факт, што адначасова у дзяражве фактычна на роуных правах были дзве узаемаисключальные веры (язычництва и хрысциянства).

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Фiнно-угры i балты эпохi сярэдневечча / Под ред. В.В.Седова. М., 1987г.

2. Ермаловiя М. Старажытная Беларусь: Полацкi i новагародскi перыяд. – Мн.: Маст. лiт., 1990. – 366с.: iл.

3. Гiсторыя Беларусi: Вучэб дапам. У 2ч. Ч.1 Ад старажытных часоу - па люты 1917г. / Я.К. Новiк, Г.С. Марцуль, I.Л. Качалау i iнш.: Пад рэд. Я.К. Новiка, Г.С.Марцуля. – 2-е выд., перапрац. i дап. – Мн.: Унiверсiтэцкае, 2006ю – 416с.

4. Юхо Я.А. Кароткi нарыс гiсторыi дзяржавы i права Беларусi, Мн. 1992